Պատմաբանները մտահոգություն են հայտնում Փաշինյանի՝ Շուշիի մասին հնչեցրած մտքերի առնչությամբ

[b]ՊԱՏՄԱԲԱՆՆԵՐՆ ԻՐԵՆՑ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹՅՈՒՆՆ ԵՆ ՀԱՅՏՆՈՒՄ ՇՈՒՇԻԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՀՀ ՎԱՐՉԱՊԵՏ Ն. ՓԱՇԻՆՅԱՆԻ ՀՆՉԵՑՐԱԾ ՄՏՔԵՐԻ ԱՌՆՉՈՒԹՅԱՄԲ[/b] «Հայաստանի պատմագետների ընկերակցություն»-ը խիստ մտահոգություն է հայտնում սույն թվականի հունվարի 20-ին ՀՀ Ազգային ժողովի ամբիոնից ՀՀ վարչապետ Ն. Փաշինյանի կողմից Շուշիի վերաբերյալ հնչեցված խիստ վտանգավոր մտքերի առնչությամբ: Նախևառաջ նշենք, որ հայոց հինավուրց քաղաքի պատկանելության հարցը հայ պատմաբանների համար նույնիսկ քննարկման առարկա չէ, քանի որ այն դարեր շարունակ եղել է հայկական, և պատմական ինչ-որ փուլում բնակչության էթնիկ կազմի փոփոխություններով չէ, որ կարելի է կասկածի տակ դնել նրա հայկականությունը: Անգամ այդ փոփոխությունների պարագայում պարտավոր ենք ուշադրություն դարձնել ստորև շարադրված հանգամանքներին: Թյուրքալեզու տարրը Շուշիում առաջին անգամ հայտնվել է 18-րդ դարի կեսերին, սակայն մինչև 1920 թ. հայ բնակչության զանգվածային ջարդը երբևէ մեծամասնություն չի կազմել: 1897 թ. Ռուսական կայսրության առաջին համընդհանուր մարդահամարի տվյալներով` Շուշի քաղաքում բնակվել է 14.420 հայ (բնակչության 55.8%-ը), իսկ Շուշիի գավառակի գյուղերը գրեթե բացառապես հայաբնակ են եղել։ Շուշիի հայ բնակչությունը տուժել է 1905 թ. թաթարական հարձակումներից, սակայն հետագայում շարունակել է աճել՝ 1917 թ. սկզբի դրությամբ ռուսական «Кавказский календарь» վիճակագրական ժողովածուում հրատարակված պաշտոնական տվյալներով հասնելով 23.400-ի (բնակչության 53.3%-ը)։ 1918 թ., 1919 թ. և հատկապես 1920 թ. հայերի զանգվածային կոտորածների հետևանքով հայ բնակչությունը կորցրել է մեծամասնությունը քաղաքում, բայց գյուղերի զգալի մասում շարունակել է գերակշռել։ Քաղաքային և գյուղական հայ բնակչության ընդհանուր կորուստը կազմել է մինչև 30.000 մարդ, որից միայն քաղաքում՝ ավելի քան 20.000: Հետագա տասնամյակներում հայերի թիվը մասամբ վերականգնվել է քաղաքում` 1939 թ. ԽՍՀՄ մարդահամարով հասնելով շուրջ 1.500-ի (բնակչության 27.2%-ը), իսկ գյուղական բնակչության կեսից ավելին հայեր էին, հատկապես՝ Բերդաձորի ենթաշրջանում։ 1960-ական թթ. սկզբից Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանությունները գործուն քայլեր են ձեռնարկել քաղաքը վերջնականապես հայաթափելու և հայկական գյուղերի էթնիկ դիմագիծը փոխելու ուղղությամբ։ ԽՍՀՄ 1970 և 1979 թթ. մարդահամարների տվյալներով Շուշիում համապատասխանաբար 1.540 (17.7%) և 1.410 (13.1%) հայ է բնակվել, իսկ գյուղական բնակչության մեջ հայերը դեռևս մեծամասնություն են եղել, թեև 5 գյուղեր հայաթափվել են, վերաբնակեցվել ադրբեջանցիներով։ Շարունակված հայաթափման քաղաքականության եզրագիծը ԽՍՀՄ փլուզման շրջանում էր. 1988 թ. բռնի տեղահանվել է քաղաքի հայ բնակչությունը, որ հասել էր շուրջ 2.000-ի, իսկ հաջորդ տարի նույն մոտեցումը իրագործվել է Մեծշեն, Հինշեն, Եղցահող և այլ գյուղերի հայերի նկատմամբ։ Հենց այս գործողությունների արդյունքում է նվազագույնի հասցվել հայերի տեսակարար կշիռը Շուշիի շրջանում, և Ադրբեջանի պետական այրերի կողմից 1989 թ. ԽՍՀՄ մարդահամարին հղվող ավելի քան 90% ադրբեջանցիների ցուցանիշը միայն այդ գործողությունների արդյունքում էր, այն էլ՝ քաղաքի պարագայում. նման թիվ խաղաղ պայմաններում չի հաշվառվել, և սա ընդունում են նույնիսկ ադրբեջանցի հետազոտողները։ 1992 թ. քաղաքի և ամբողջ շրջանի լիակատար ազատագրումից հետո վերը նշված գյուղեր և քաղաք հայ բնակչությունը վերադարձել է, ընդ որում՝ Մեծշեն, Հինշեն, Եղցահող գյուղերը ներկայումս բարեբախտաբար մնացել են հայկական վերահսկողության հատվածում և ամբողջությամբ հայաբնակ են։ 2020 թ. հուլիսի 1-ի դրությամբ Շուշիում բնակվում էին շուրջ 4.300 հայեր` 1979 թ. համեմատ 3 անգամ շատ։ Բնակչության էթնիկ կազմի մասին և նրանց տեսակարար կշռի մասին խոսելիս մենք պետք է առաջնորդվենք ոչ թե Ադրբեջանի համար ելակետ հանդիսացող 1989 թ. տվյալներով, որ ուժային կառույցների օգտագործմամբ հայաթափման պայմաններում է հաշվառվել, այլ 2020 թ. նախապատերազմական վիճակագրությամբ (շուրջ 4.300) կամ առնվազն 2015 թ. Արցախի մարդահամարի տվյալներով (շուրջ 4.100 հայ)։ Վերը շարադրվածից ելնելով՝ ՀՀ պաշտոնատար անձանց հորդորում ենք ազգային և պետական կարևորություն ներկայացնող հարցերի վերաբերյալ կարծիք արտահայտել միայն տվյալ ոլորտի մասնագետների հետ խորհրդակցելուց հետո: [b]Հայաստանի պատմագետների ընկերակցություն[/b] Լուսանկարը՝ Գագիկ Շամշյանի