Վերապրած ձեռագրերը կպատմեն Հայոց ցեղասպանության մասին. լուսանկարներ

Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում կբացվի Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված՝ «Վերապրած ձեռագրեր» խորագրով ցուցահանդեսը: Կցուցադրվեն Մատենադարանի ձեռագրական հավաքածուներից ընտրված ցեղասպանությունից փրկված շուրջ 100 ձեռագիր գանձեր, հայկական ձեռագրական մշակույթի հրաշալիքներ, արծաթե, ոսկեզօծ և ականակուռ կրկնակազմերի եզակի նմուշներ, հայ մանրանկարչության և մատենական արվեստի գլուխգործոցներ: Ցուցադրված ձեռագրերից ամեն մեկը փրկված մի նշխար է, մի վկայություն երբեմնի շեն ու բարգավաճ հայկական բնակավայրերի, ծաղկուն վանքերի ու ձեռագրական հարուստ կենտրոնների մասին: Ցուցահանդեսը կիրականացնի «Մատենադարանի երիտասարդ գիտաշխատողների միավորում» հասարակական կազմակերպությունը՝ ՀՀ նախագահի գործընկեր կազմակերպության՝ Հայաստանի երիտասարդական հիմնադրամի հայտարարած դրամաշնորհային մրցույթի շրջանակներում։ Ծրագրի մասին առավել մանրամասն զրուցում ենք ծրագրի համակարգող, Մատենադարանի միջազգային կապերի բաժնի վարիչ Վարդի Քեշիշյանի հետ։ -Ի՞նչ նպատակ է հետապնդում վերապրած ձեռագրերի ցուցադրությունը։ -Այն, ինչ փրկվել է, մի փոքր մասն է միայն կորսված վիթխարի ժառանգության: Ցուցադրելով Եղեռնից փրկված ձեռագիր գանձերը՝ նպատակ ունենք ցույց տալ աշխարհին, որ ցեղասպանությունը միայն ազգի բնաջնջում և հայրենազրկում չէր, այլև ազգային-մշակութային ժառանգության ոչնչացում. ավելի քան 2500 քանդված, այրված ու կողոպտված հայկական վանքեր ու եկեղեցիներ. դրանց հետ մեկտեղ ոչնչացված բազմահազար հայերեն ձեռագրեր, արվեստի անկրկնելի նմուշներ, այդ թվում՝ համաշխարհային մշակույթի եզակի հուշարձաններ: Փրկված այս բեկորների օրինակով ցույց է տրվում, որ մարդկային կորուստներից բացի, ցեղասպանությունը վիթխարի վնաս է հասցրել հայ մշակույթին, որի ամենածանր հարվածը հասել է հայկական ձեռագրական ժառանգությանը: Ցեղասպանության մասին փրկված ձեռագրերի լեզվով պատմող այս ցուցահանդեսը, կարծում ենք, լավագույն ձևերից մեկն է հատկապես օտար այցելուներին իրազեկելու, որ 1915-1923թթ. հայ ժողովրդի զանգվածային կոտորածների և տեղահանության գործողություններին համընթաց, թուրքական իշխանությունները ծրագրված կերպով ձգտել են ոչնչացնել հազարամյակների ընթացքում ստեղծված հայկական մշակութային արժեքները, որը ցեղասպանության մյուս կողմն է՝ մշակութային եղեռնը: Ընդ որում, եթե պահպանված ձեռագրացուցակների, մատենագրական փաստերի ու տվյալների համադրությամբ մասամբ հնարավոր է վերականգնել մեր ձեռագրական կորուստի ծավալը (ըստ այդմ՝ կորսված ձեռագրերի թիվը կարող է հասնել մի քանի տասնյակ հազարի), ապա կորսված արժեքի վիթխարիությունը կարելի է միայն մտովի պատկերացնել՝ նկատի առնելով, որ հայկական գրավոր հուշարձաններն ամփոփում են ոչ միայն հայ մշակութային գանձարանը, այլև թարգմանական մատենագրական օրինակներ, որոնք երբեմն կորսված բնագրերի միակ հուշումն ու աղբյուրն են: -Ցուցադրությունը կսահմանափակվի միայն ձեռագրերո՞վ, թե՞ այլ պատմող նյութեր ևս կներկայացվեն։ -Ցուցափեղկերում տեղադրված ձեռագրերի կողքին՝ էլեկտրոնային պաստառի վրա, կցուցադրվեն հայկական ձեռագրերի «ծննդավայրը» հանդիսացող Արևմտյան Հայաստանի և Օսմանյան կայսրության հայկական բնակավայրերի վանքերի, եկեղեցիների և մենաստանների անցյալում շեն ու կանգուն, այժմ՝ խոնարհված ու ավերված հուշարձանների հին ու նոր լուսանկարները: Ձեռագիր գանձերի և պատմամշակութային հուշարձանների միատեղ երևումը մեծ տպավորություն կթողնի այցելուների վրա, որը հնարավորություն կտա ծանոթանալու Հայաշխարհի ձեռագրական խոշոր կենտրոններին, գրչության, մանրանկարչության նշանավոր օջախներին (լուսանկարների այդ բացառիկ հավաքածուն Մատենադարանին է տրամադրել կանադահայ լուսանկարիչ Հրայր Բազեն): Զուգահեռաբար էլեկտրոնային պաստառների վրա կտողանցեն հայկական ձեռագրական արվեստի գլուխգործոց համարվող նշանավոր մանրանկարիչների գործերից նմուշներ: Ցուցադրության շարունակական շղթայի մաս են կազմում Պատմական Հայաստանի համապարփակ քարտեզները, որոնք ներառում են Մեծ և Փոքր Հայքերի և Հայկական Կիլիկիայի վանքերի, եկեղեցիների և կից մատենադարանների տեղագրությունը: Քարտեզներում տարբերանշված է ձեռագրական կարևոր հավաքածուներ ամփոփող կենտրոնների աշխարհագրական տեղադիրքը, նաև ամփոփ տեղեկություններ են տրվում Եղեռնից առաջ այդ կենտրոնների ձեռագրական ունեցվածքի մասին: Երկրորդ հենակետային ցուցադրությունը ներկայացնում է ցեղասպանության վերաբերյալ փաստագրական նյութեր, վավերագրեր, տեղեկագրեր, նամակներ, լուսանկարներ: Սա ընդհանուր գաղափարի շարունակությունն է՝ 1915 թվականին հայկական գավառներում տիրող իրավիճակի, կոտորածների և հայ ժողովրդի ծանր դրության մասին են պատմում արխիվային փաստաթղթերն ու լուսանկարները, որոնց մեծ մասը առաջին անգամ է ցուցադրվում հանրությանը: Հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի դիվանական նյութերը, Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե. Կաթողիկոսի հանձնարարագրերն ու նամակները, որոնք լույս են սփռում Հայոց հոգևոր կենտրոնի հիրավի կենտրոնաձիգ դերի, նրա ազգահավաք ու ազգապահպան գործունեության վրա: Նշենք, որ հայ ժողովրդի համար ամենաողբերգական և բախտորոշ այդ օրերին Ս. Էջմիածինը ոչ միայն իր վրա էր վերցրել «ազգի տառապյալ զավակներին» օգնության հասնելու ծանրագույն պարտականությունը, այլև իր սրբազան պարտքն է համարել անել ամեն ինչ՝ փրկելու հայկական բնակավայրերի վանքերում և եկեղեցիներում մնացած ազգային-մշակութային արժեքները: -Հետաքրքիր է իմանալ նաև այդ ցուցանմուշները փրկած անձանց անունները։ Այդ մասին նո՞ւյնպես տեղեկություններ կհաղորդվեն։ -Ցուցադրության հանված բացառիկ վավերագրերն ու լուսանկարները երևան են հանում անուններ, որոնց անձնվեր ջանքերի շնորհիվ փրկագործվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, ինչպես Լիմ կղզու վանքի վանահայր Հովհաննես Հյուսյան վարդապետի հերոսական կերպարը, որի անունը ոսկե տառերով է գրված Հայոց ցեղասպանության և հայ մշակույթի պատմության էջերում: Նա մի քանի անձնազոհ գործիչների հետ Վանա լճի Լիմ, Կտուց և Աղթամար կղզիների վանքերից, Վան քաղաքի եկեղեցիներից ու շրջակա վայրերից փրկել և Էջմիածին է տեղափոխել մոտ 1500 գրչագիր մատյաններ (որոնք հիմնական տեղ են զբաղեցնում այս ցուցահանդեսում): Հայտնի է, որ Վասպուրական գավառը Արևելյան Հայաստանի սահմանին մոտ գտնվելու և տարածաշրջանում ռուսական բանակի առաջխաղացքի շնորհիվ համեմատաբար մեծ թվով ձեռագրեր են փրկվել Վանից և շրջակայքից: Մինչդեռ Փոքր Ասիայի հայաշատ կենտրոնների ձեռագրական ժառանգությունը գրեթե իսպառ կորստի է մատնվել: Այդ իսկ պատճառով ցուցադրված նմուշների մեջ հիմնական տեղ են զբաղեցնում Վասպուրականից փրկված ձեռագրերը: Ընդհանուր առմամբ Եղեռնի տարիներին Ս. Էջմիածին են տեղափոխվել մոտ 2000 ձեռագրեր: Հաջորդող տասնամյակներին ևս աշխարհի տարբեր կողմերից հայրենիք այցելած մեր հայրենակիցները, մեծ մասամբ գաղթական ընտանիքների շառավիղներ, Մատենադարանին են նվիրաբերել ձեռագրական հատուկտորներ: Այսպիսով, Մատենադարանի ձեռագրական հավաքածուները մշտապես համալրվել են Արևմտահայ շրջանակներից փրկված ձեռագրական միավորներով: Վավերագրերի կողքին ցուցադրության են հանվել արխիվային անչափ ուշագրավ լուսանկարներ, որոնք լույս են սփռում Հայոց ցեղասպանությանն ու դրա հետևանքներին առնչվող առանձին դրվագների, այդ թվում՝ հայ ազգային-ազատագրական շարժման և ինքնապաշտպանական կռիվների, հայդուկային խմբերի, նշանավոր գործիչների բացառիկ լուսանկարներ: Այս ցուցահանդեսը նաև հիշատակի ընծայում է մեր ժողովրդի բոլոր այն զավակներին, ովքեր կոտորածների ու տեղահանության օրերին, իբրև ամենանվիրական արժեք փրկագործել են իրենց նախնիներից փոխանցված սրբազան գրքերը: Ամեն մի ձեռագիր իր փրկության պատմությունն ունի. այդ պատմությունների մեջ է խտացած մեր ժողովրդի վերաբերմունքը սեփական մշակույթի հանդեպ և այն ամեն գնով պահպանելու ինքնազոհությունն ու պատրաստակամությունը: Հիրավի սխրագործություն է բոլորին հայտնի «Մշո ճառընտիրի» ՝ նշանավոր հսկա հուշարձան-ձեռագրի փոխադրումը, որը մինչև 1915 թվականը պահվում էր Մշո Առաքելոց վանքում: Իրականում նման սխրանքների ու զոհողությունների գնով է փրկվել Մատենադարանում պահվող հայկական ձեռագրերի մի նշանակալի մասը: Այդ պատմություններից մի քանիսը կլուսաբանվեն ցուցադրության ընթացքում: Պատահել է, որ այս կամ այն պատճառով չկարողանալով ձեռագիրը իրենց հետ վերցնել՝ հայ վանականները դրանք պահ են տվել թաքստոցներին, փորել, թաքցրել են գետնի տակ, քարայրների մեջ՝ հուսալով, որ կարճ ժամանակ անց կվերադառնան ու նորից տեր կկանգնեն դրանց: Այդ ձեռագրերի մի մասը թուրքերը հայտնաբերել ու վաճառքի են հանել Եվրոպայում, որոնք հետագայում հայտնվել են աշխարհի տարբեր թանգարաններում, իսկ շատ ու շատ հին գրքերի ու ձեռագրերի թերթերը՝ իբրև փաթեթավորման թուղթ, գործածել են շուկաներում: -Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին այս ցուցահանդեսը, բնականաբար, բացի ցուցադրությունից, նաև որոշակի խորհուրդ է պարունակում։ Մի փոքր խոսեք այդ խորհրդի մասին։ -Սա նաև ուղերձ ունեցող ցուցահանդես է, որ իրար է կապում աշխարհասփյուռ հայության զավակներին և կարող է շատ բան ասել այն հայերին, որոնք հաճախ գերադասում են ներկայով ապրել... մերթ իբրև անցյալից մնացած սրբություն, մերթ իբրև նյութական հարստություն նախընտրում են իրենց մոտ պահել ձեռագրերը՝ մոռանալով կամ անգիտանալով, որ ցեղասպանությունը վերապրած մեր ժողովրդի լավագույն զավակները, կարևորելով ձեռագիր գանձերի պահպանումն ու փոխանցումը սերունդներին, հաճախ իրենց նախնիների կյանքի գնով փրկված ձեռագրերը իբրև ավանդ հանձնել են Մատենադարանին, ասել է թե՝ հավերժության: Ցուցադրելով ցեղասպանություն վերապրած ժողովրդի հոգևոր գանձերը՝ ցույց է տրվում, որ հակառակ թուրքական իշխանությունների կողմից ծրագրված, մշակված ու գործադրված եղեռնագործության, հայ ժողովուրդը ոչ միայն վերապրեց իրեն բաժին հասած ցեղասպանության արհավիրքը, այլև հավերժության ճամփան բռնեց՝ վերապրեցնելով դարերի խորքից եկող իր մշակույթն ու պատմությունը: Վերապրած ձեռագրերը խորհրդանշում են ցեղասպանություն ապրած մեր ժողովրդի անցյալը, ներկան ու ապագան, իսկ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող Մատենադարանն իր գոյությամբ, իր լինելիությամբ ապահովում է այդ ոգեղեն ժառանգության շարունակականությունը՝ որպես վերածնված ժողովրդի հարուստ մշակույթի և ժառանգության մի տիրույթ, որտեղ տեսանելի են դառնում հայ մտքի և հոգու թևածումները: Այցելուներին սպասվում է ուշագրավ և բնույթով աննախադեպ ցուցադրություն. ցուցափեղկերում տեղադրված ձեռագիր գանձերը, հայկական մանրանկարչության հրաշալիքները, արծաթե շքեղ կազմերը, ինչպես նաև ցեղասպանության մասին պատմող վավերագրերն ու լուսանկարները ոչ միայն մեծ տպավորություն կթողնեն հայ և օտար բազմահազար այցելուների վրա, այլև հայ մշակույթի գանձերին ծանոթանալուց հետո կհամոզվեն, թե ինչպիսի հրաշալիքներից է զրկվել, և որքան է աղքատացել մարդկությունը ցեղասպանության պատճառած կորուստների հետևանքով: