ԼՂՀ ԱԺ-ն հրապարակել է սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգը

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության 2006թ. դեկտեմբերի 10-ի Սահմանադրությունը կարևոր դեր խաղաց ինքնորոշված Արցախի պետականությունն ամրապնդելու, երկրում իրավական և ժողովրդավարական կարգեր հաստատելու գործում: Պարտադրված պատերազմի, զինադադարի պարբերական խախտումների, ինչպես նաև լայնածավալ ռազմական գործողությունների պայմաններում Արցախի Հանրապետությունը կարողացավ ստեղծել և ամրապնդել անկախ պետությանը բնորոշ կառույցներ և հաստատուն կերպով ընթանալ ժողովրդավարական ու իրավական բարեփոխումների ճանապարհով: Գործող Սահմանադրությունն ապացուցել է իր կենսունակությունը և նպաստել սահմանադրաիրավական մի շարք ինստիտուտների ու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրա­պետության՝ ինքնիշխան, ժողովրդավարական և իրավական պետության կայացմանը: Այնուամենայնիվ, այս ժամանակահատվածում առաջացել է սահմանադրական նոր­մերի իրավակարգավորումների հետագա բարելավման կարիք, որը թելադրված է հան­րային կյանքի նոր իրողություններով, երկրի անվտանգության ու առաջընթացի ապա­հովման նոր հրամայականներով և պետք է նպաստի կառավարման արդյունա­վետության բարձ­րացմանը, երկրի ինքնիշխանության ամրապնդմանը, ժողովրդավարական գործընթացների հետագա զարգացմանը, մարդու հիմնական իրա­վունքների և ազատությունների իրակա­նացման երաշխավորման ու պաշտպանության առավել արդյունավետ կառու­ցակարգերի արմատավորմանը, ներքին հակասություններից զերծ կառավարման համակարգի սահմանմանը, դատական իշխանության և տեղական ինքնակառավարման համակարգերի անկախությանն ու ինքնուրույնությանը, ինչպես նաև անմիջական ժողովր­դավարության ինստիտուտների կատարելագործմանը: 1. Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքները և ազատությունները Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության 2006 թվականի Սահմանադրության՝ մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներին նվիրված գլուխը պարունակում է առաջադիմական և ժողովրդավարական երկրներում ու միջազգային փաստաթղթերում տեղ գտած մոտեցումներին համահունչ կարգավորումներ: Այդուհանդերձ, այս ոլորտում միջազգային զարգացումներին համաքայլ գործող սահմանադրական նորմերի հետագա բարելավման կարիք կա, ինչի համար ուղենիշներ կարող են հանդիսանալ, մասնավորապես, Եվրոպական միության հիմնական իրավունքների խարտիայի, Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների մասին եվրոպական կոնվենցիայի և Մարդու իրավունքների միջազգային դաշնագրերի դրույթները, իրավունքի գերակայության երաշխա­վորման վերաբերյալ միջազգային իրավական նոր մոտեցումները: Սահմանադրական բարեփոխումների առանցքային ուղղություններն են՝ մարդու և քաղաքացու իրավական կարգավիճակի ընդլայնումն ու ամրապնդումը, իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման՝ միջազգային չափանիշներին համապատասխանող հիմքերի նախատեսումը, հիմնական իրավունքների և ազատությունների անմիջական գործողության ապա­հովումը և դրանց երաշխավորված պաշտպանությունը՝ դրանք սահմանազատելով օրենսդրական երաշխիքներից և պետության նպատակներից: Բովանդակային հարցադրումներից զատ պակաս կարևոր չեն նաև մարդու կարգավիճակին վերաբերող սահմանադրական նորմերի կառուցվածքային ճշգրտումները, դրանց տրամաբանական հերթականության վերանայումը, որոնք գործնականում կարող են խնդիրներ առաջացնել հիմնարար այս փաստաթղթի ընկալման, մեկնաբանման և կիրառման համար: Այսպիսով, միջազգային լավագույն փորձին համահունչ՝ սահմանադրական փոփո­խությունները պետք է ընդլայնեն մարդու և քաղաքացու սահմանադրական իրավունքների շրջանակը՝ մի կողմից զարգացնելով արդեն իսկ սահմանադրական ամրագրում ստացած իրավունքները, մյուս կողմից ամրագրելով նոր հիմնական իրավունքներ: Այս առումով հայեցակարգային մակարդակով կարելի է անդրադառնալ մի շարք իրավունքների հետ կապված հարցերի: Ժամանակակից միջազգային կարգավորումներին համահունչ՝ պետք է կարգավորել անձնական տվյալների պաշտպանության իրավունքը՝ անդրադառնալով անձնական տվյալներ հավաքելու, մշակելու և դրանց ծանոթանալու հարցերին: Բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունքին, հաղորդակցության ազատության իրավունքին, ամուսնանալու ազատությանը վերաբերող սահմանադրական կարգա­վորումներում, հաշվի առնելով այս իրավունքների հանրային բարձր արժեքը, անհրաժեշտ է հստակեցնել դրանց սահմանափակման հիմքերը և իրավաչափ նպատակները: Ժողովրդավարական հասարակության հիմնասյուներից է հավաքների ազատությունը: Սահմանադրական նորմերը պետք է հստակեցնեն հավաքների իրավունքի ազատության սահմանները, իրազեկման պարտականության դեպքերը՝ սահմանելով այն միայն օրենքով նախատեսված բացօթյա տարածքներում կազմակերպվող հավաքների համար: Դատապարտյալների իրավունքների պաշտպանության առումով, միջազգային փաս­տաթղթերին և ՄԻԵԴ դատական պրակտիկային համահունչ, առաջընթաց քայլ կլինի առանձին դեպքերում դատապարտյալներին ընտրական իրավունքի վերապահումը: Գործող Սահմանադրությունն ամրագրում է յուրաքանչյուր անձի՝ իր իրավունքների և ազատությունների դատական պաշտպանության իրավունքը, սակայն չի անդրադառնում պետական այլ մարմինների առջև իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունքին: Որպես առկա սահմանադրական նորմերի զարգացում և գործուն երաշխիք՝ կարելի է դիտարկել պատշաճ վարչարարության իրավունքի ամրագրումը սահմանադրական մակարդակով (օրինակ՝ գործերի անաչառ, արդարացի և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքը, լսված լինելու հիմնարար իրավունքը և այլն): Գործող Սահմանադրությունն ամրագրում է ծնողների իրավունքները, սակայն չի անդրադառնում երեխայի իրավունքներին: Երեխայի իրավունքների սահմանադրական ամրագրման միջազգային ժամանակակից միտումներին, Երեխայի իրավունքների կոնվենցիային ընդառաջ՝ կարևոր քայլ կլինի երեխայի իրավունքների սահմանադրական ամրագրումը: Ընդ որում, սահմանադրական մոտե­ցում­ները պետք է երեխային դիտարկեն ոչ միայն սոսկ պաշտպանողական միջոցառումների հասցեատեր, այլև` իրավունքների կրող և իրեն վերաբերող հարցերում որոշումների կա­յացմանը մասնակից: Երեխայի իրավունքների սահմանադրական ամրագրման միջազգային փորձը հուշում է, մասնավորապես, երեխայի հետևյալ իրավունքների ամրագրման անհրա­ժեշտության մասին՝ վտանգներից պաշտպանություն, երեխայի զարգացման երաշխա­վորում, երեխայի լավագույն շահերի առաջնային հաշվառում: Ժողովրդավարության, բաց կառավարման, հանրային իշխանության գործունեության թափանցիկության առումով կարևոր նշանակություն ունի պետական և տեղական ինքնա­կառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց գործունեության մասին տեղեկու­թյուններ ստանալու, այդ թվում` փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունքի առանձին ամրագրումը: Ընդլայնման կարիք ունեն նաև անձի քրեաիրավական պաշտպանության երաշ­խիքները, այդ թվում՝ մեղադրյալի պաշտպանության իրավունքի հավելյալ երաշխիքները, մեղքի սկզբունքը՝ որպես քրեաիրավական պատասխանատվության հիմք, ինչպես նաև պատժի նշանակման ժամանակ համաչափության սկզբունքը: Անձի սահմանադրաիրավական կարգավիճակի կարևորագույն տարրերից են հիմնական իրավունքների սահմանափակումների հնարավորությունը, հիմքերը և դրանց իրավաչա­փությունը: Այլապես, հիմնարար նշանակության սահմանադրական երաշխիքների բովանդա­կու­թյունը կարող է աղճատվել և իմաստազրկվել: Միջազգային փաստաթղթերում և պրակտիկայում իրավունքների անհամաչափ սահմանափակումներից երաշխիքները նախա­տեսվում են համաչափության, որոշակիության և իրա­վունքի էության անխախտելիության սկզբունքների միջոցով: Այս առումով Սահմանադրության 54-րդ հոդվածը կարևոր դրույթ է պարունակում հիմնական իրավունքների և ազատությունների սահմանափակումների միջոցով իրավունքների և ազատությունների էության աղավաղման արգելքի վերաբերյալ, սակայն չի անդրադառնում մյուս երկու կարևոր երաշխիքներին՝ համա­չափությանն ու որոշակիությանը: Ավելին, իրավունքների սահմանափակման հետագա օրենսդրական դրույթների հա­մար ուղենիշներ ուրվագծելու տեսանկյունից քննարկման առարկա է հիմնական իրավունք­ների սահմանափակումների հստակ հիմքերի սահմանումը՝ հիմք ընդունելով միջազգային փաստաթղթերում և դատական պրակտիկայում տարիների ընթացքում արմատավորված հանրաճանաչ մոտեցումները: Անձի սահմանադրաիրավական կարգավիճակին զուգընթաց առանցքային հարց է մնում իրավունքների և ազատությունների անմիջական գործողության ապահովումը: Այս առումով մարդու իրավունքների սահմանադրական կարգավորման համակարգային մոտեցման տեսանկյունից առանցքային նշանակություն ունի մի կողմից՝ «դասական» և սոցիալական հիմնական իրավունքների, մյուս կողմից՝ պետության քաղաքականության հիմնական նպատակների տարանջատումը: Գործող Սահմանադրու­թյունն ամրագրում է որոշակի սոցիալական իրավունքներ, իսկ շատ դեպքերում էլ պետության սոցիալական քաղաքականության նպատակ­ները ձևակերպում է որպես սո­ցիալական հիմնական իրավունք­ներ (օրինակ՝ բավարար կենսամակարդակի ապահովման իրավունք, բարենպաստ շրջակա միջավայրում ապրելու իրավունք և այլն)։ Մինչդեռ, «դասական» ու սոցիալական հիմնական իրավունքների և պետության քաղաքականության հիմնական նպատակների միախառնումը թուլացնում է մարդու դասական իրավունքների և սոցիալական հիմնական իրավունքների երաշխա­վորված պաշտպանությունը: Խնդիրն այն է, որ «դասական» հիմ­նական իրավունքները պետությունների համար խիստ պարտադիր են, և դրանց իրագործման ծավալը չի կարող տարբեր լինել կամ կախված լինել պետության հայեցողությունից: Մինչդեռ սոցիալական իրավունքները, որպես կանոն, անմիջականորեն գործող իրավունքներ չեն. դրանց իրականացման ծավալները մեծապես պայմանավորված են պետության տնտեսական հնարավորություններով: Այս իրավիճակում, երբ «դասական» հիմնական իրավունքների հետ նույն նժարի վրա են դրվում նաև սոցիալական իրավունքները, մարդկանց մոտ առաջանում են անիրականանալի ակնկալիքներ: Քանի որ պետությունը չի կարող իրագործել այս իրավունքի պաշտպանությունը, ապա ստացվում է, որ կան հիմնական իրավունքներ, որոնք կարող են ամեն դեպքում խախտվել: Իսկ դա իր հերթին բերում է այն անցանկալի հետևանքին, որ բոլոր հիմնական իրավունքների՝ պետության կողմից պաշտպանության մակարդակն ինքնաբերաբար թուլանում է: Իհարկե, կան նաև այնպիսի սոցիալական իրավունքներ, որոնք սահմանադրական իրավունքի տեսության և գիտության մեջ զարգացել են որպես «դասական» հիմ­նական իրավունքներ (օրինակ՝ կրթության իրավունքը, աշխատանքի ընտրության ազատությունը և աշխատանքային իրավունքները, գործադուլի իրավունքը և այլն): Նման սոցիա­լական հիմնական իրավունքներն անմիջականորեն գործող իրավունքներ են և, հետևաբար, այս իրավունքներին պետք է վերապահվի նաև դատական պաշտպանության հնարավորություն: Ինչ վերաբերում է սոցիալական մյուս իրավունքներին (ինչպիսիք են՝ աշխատանքային պայմանների, սոցիալական ապահովության, արժանապատիվ գոյության և նվազագույն աշխատավարձի, առողջության պահպանության իրավունքները) և այս ոլորտում պետության քաղաքականության նպատակներին, ապա դրանք թեև անմիջականորեն գործող իրա­վունքներ չեն, բայց դա չի նշանակում, որ հանրային իշխանությունները կարող են անտեսել սոցիալական պետության սկզբունքից և այլ հատուկ կարգավորումներից բխող դրույթները և չիրագործել դրանք: Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն իրենց իրավասությունների և հնարավորությունների շրջանակում պարտավոր են իրագործել այդ նպատակները: 2. Կառավարման համակարգը 2.1. Գործող համակարգի թերությունները Սահմանադրության ընդունմամբ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում ամրապնդվեց կառավարման կիսանախագահական համակարգը, որի բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ ժողովուրդն ուղղակի մանդատով օժտում է երկու մարմինների՝ Ազգային ժողովին և Հանրապետության նախագահին, սակայն վերջինս իրավաբանորեն գործադիր իշխա­նության ղեկավարը չէ և այդ իշխանությունը կիսում է խորհրդարանի առջև պատաս­խանատու կառավարության հետ: Այսինքն, կիսանախագահական համակարգին բնորոշ գործադիր իշխանության երկակիությունն (դուալիզմն) իր արտացոլումն է գտել նաև Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Սահմանադրու­թյունում: Ճիշտ է, ի տարբերություն Հայաստանի Հանրապետության 2005թ. խմբագրու­թյամբ Սահմանադրության, Հանրապետության նախագահն ավելի ուժեղ դիրք ունի կառա­վարության նկատմամբ, սակայն դա չի երաշխավորում գործադիր իշխանության միաս­նականությունն այնպիսի մի պետության համար, որը փաստորեն ապրում է դրսից իրեն պարտադրված արտակարգ դրության պայմաններում, և որտեղ կառավարման համակարգի ճկունությունն ու որոշումների կայացման և իրագործման օպերատիվությունն առանձնակի կարևորություն են ստանում: Կառավարության ձևավորումը, Արցախի Սահմանադրության համաձայն, բարդ և երկարատև ընթացակարգ է, որը քաղաքական անհամաձայնությունների դեպքում ավարտ­վում է Ազգային ժողովի արձակմամբ: Սահմանադրության 68–րդ հոդվածի 4-րդ կետի համաձայն՝ Հանրապետության նախագահը Սահմանադրության 100-րդ հոդվածով սահմանված կարգով նշանակում է վարչապետին, իսկ վերջինիս առաջարկությամբ նշանակում և ազատում է կառավարության մյուս անդամներին: Հանրապետության նախագահն իրավունք ունի, խորհրդակցելով Ազգային ժողովի նախագահի և խմբակցությունների ղեկավարների հետ, ազատել վարչապետին: Ըստ Սահմանադրության 100-րդ հոդվածի` Հանրապետության նախագահը վարչապետ կարող է նշանակել այն թեկնածուին, ով Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ արժանացել է խորհրդարանի համաձայնությանը: Եթե Ազգային ժողովը նման համաձայնություն չի տալիս, ապա Հանրապետության նախագահը երկրորդ անգամ է վարչապետի թեկնածություն ներկայացնում Ազգային ժողովի համաձայնությանը, իսկ կրկին մերժման դեպքում նա իրավունք ունի իր հայեցողությամբ նշանակել վարչապետին: Յուրաքանչյուր պարագայում նոր կառավարությունը պետք է իր գործունեության ծրագիրը ներկայացնի Ազգային ժողովի հավանությանը: Եթե Ազգային ժողովը երկու անգամ անընդմեջ հավանություն չի տալիս իր համաձայնությամբ նշանակված կառավարության գործունեության ծրագրին կամ այն կառավարության գործունեության ծրագրին, որի վարչապետը նշանակվել է Հանրապետության նախագահի հայեցողությամբ, ապա խորհրդարանը պարտադիր կերպով արձակվում է, և նշանակվում է արտահերթ ընտրություն: Այս բարդ և ժամանակատար ընթացակարգի էությունն այն է, որ կառավարությունը միաժամանակ վայելի Հանրապետության նախագահի և Ազգային ժողովի մեծամասնության աջակցությունը, ինչը, սակայն, նման արդյունք չի երաշխավորում, ներառյալ այն դեպքում, երբ Հանրապետության նախագահի և Ազգային ժողովի միջև անհաղթահարելի հակասություններ առաջանալուց հետո խորհրդարանը լուծարվում է: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Հանրապետության նախագահն ունի վարչապետին ազատելու հայեցողական լիազորություն` Սահմանադրությունը ելնում է կառավարության նկատմամբ Հանրապետության նախագահի գերակա դիրքից, ինչը, սակայն, չի երաշխավորում գործադիր իշխանության միասնական և համաձայնեցված գործունեությունն այն դեպքում, երբ խորհրդարանական մեծամասնությունն ընդդիմադիր է Հանրապետության նախագահին: Գործադիր իշխանության երկատվածությունն Արցախի պայմաններում առավել վտանգավոր է՝ հաշվի առնելով, որ պաշտպանության բնագավառում ևս Հանրապետության նախագահը կառավարության հետ սերտ համագործակցության կարիք ունի: Անհրաժեշտ հավասարակշռությունը բացակայում է նաև Հանրապետության նախագահ–Ազգային ժողով փոխհարաբերություններում: Մի կողմից՝ Հանրապետության նախագահը վարչապետին ազատելու միջոցով սկզբունքորեն հնարավորություն ունի հասնելու Ազգային ժողովի լուծարմանը, սակայն մյուս կողմից՝ Ազգային ժողովը Հանրապետության նախագահի նախընտրած վարչապետին հանդուրժելու գնով կարող է խուսափել լուծարումից, ինչի արդյունքում կարող է ստեղծվել մի իրավիճակ, երբ կառավարությունը, չունենալով իրական աջակցություն խորհրդարանի կողմից, շարունակում է պաշտոնավարել, բայց չի կարողանում իրականացնել իր ծրագրերը, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում է կառավարության գործունեության ծրագրի իրականացման համար անհրաժեշտ օրենքների ընդունմանը: Ազգային ժողովի կողմից Հանրապետության նախագահի պաշտոնանկության իրավունքը կարող է իրականացվել միայն իմպիչմենտի ընթացակարգով և չի կարող վերաբերել Հանրապետության նախագահին քաղաքական պատասխանատվության կանչելուն: Այսպիսով, գործող կառավարման համակարգը չի երաշխավորում միասնական գործադիր իշխանության առկայություն և չի ենթադրում գործադիր իշխանության (Հանրապետության նախագահ և կառավարություն) իրական քաղաքական պատասխանատվություն: Հանրապետության նախագահի ձեռքում է կենտրոնացվում քաղաքական մեծ իշխանություն, սակայն գործադիր իշխանության համար Հանրապետության նախագահը որևէ քաղաքական պատասխանատվություն չի կրում: Ազգային ժողովը չի կարող իրական հակակշիռ լինել Հանրապետության նախագահին, քանի որ Նախագահին հակադրվելու պարագայում այն կարող է արձակվել վարչապետի պաշտոնանկության և նոր կառավարության ձևավորման ընթացակարգի արդյունքում: Հնարավոր համակեցության իրավիճակներն արտակարգ պայմաններում գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի համար կարող են ունենալ անդառնալի բացասական հետևանքներ, հանգեցնել ներքին բախումների, չհամակարգված գործողությունների և այլն: Ընդհանուր առմամբ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության գործող կառավարման համակարգին բնորոշ են Հայաստանի Հանրապետության 1995թ., 2005թ. խմբագրությամբ Սահմա­նադրությամբ, ինչպես նաև ԱՊՀ մի շարք երկրների սահմանադրություններով ամրագրված կառավարման ձևերի հիմնական թերությունները, որոնք արտակարգ իրավիճակի պայման­ներում առավել ընդգծված դրսևորում են ունենում: 2.2. Անցում նախագահական կառավարման համակարգի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության առջև ծառացած մարտահրավերները պահանջում են ուժեղ և միասնական գործադիր իշխանություն, որն ի վիճակի կլինի ինչպես խաղաղ, այնպես էլ պատերազմական պայմաններում մոբիլիզացնել երկրի բոլոր ռեսուրսները և օպերատիվ կերպով արձագանքել ստեղծված իրավիճակի պահանջներին: Այս պարագայում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության համար էականորեն մեծանում է գործադիր իշխանության կայունության հարցի կարևորությունը: Նման կայունություն չի կարող երաշխավորել նաև կառավարման խորհրդարանական համակարգը, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պարագայում, հաշվի առնելով Ազգային ժողովի փոքրաքանակությունը, կայուն մեծամասնության վերաբերյալ դրույթները կիրառելի չեն: Կայունությանը զուգահեռ` գերկենտրոնացած իշխանական համակարգից խուսափելու համար պետք է առկա լինեն զսպումների և հակակշիռների արդյունավետ մեխանիզմներ, իսկ գործադիր իշխանությունն իր քաղաքականությունն իրականացնելիս պետք է հաշվի առնի խորհրդարանական մեծամասնության քաղաքական կամքը: Ուստի՝ Արցախի համար նախընտրելի է կառավարման այնպիսի համակարգ, որը, հիմնված լինելով կառավարման նախագահական համակարգի հիմնական սկզբունքների վրա, այդուհանդերձ, կկարևորի նաև խորհրդարանական հակակշիռների գործուն դերակատարությունը: Կառավարման այս ձևում Հանրապետության նախագահն ուղղակիորեն ընտրվում է ժողովրդի կողմից, ինչը նախագահական համակարգի բնորոշ գիծն է: Հանրապետության նախագահը արտախորհրդարանական եղանակով ձևավորում է գործադիր իշխանությունը և հանդիսանում է գործադիր իշխանության ղեկավարը, սակայն, ի տարբերություն դասական նախագահական համակարգի, Հանրապետության նախագահը՝ որպես գործադիր իշխա­նության ղեկավար, ոչ միայն իրավական, այլ նաև քաղաքական պատասխանատվություն է կրում խորհրդարանի առջև, ինչպես պառլամենտական համակարգում: Ազգային ժողովը ձայների բացարձակ մեծամասնությամբ կարող է անվստահություն հայտնել Հանրա­պետության նախագահին: Քանի որ Հանրապետության նախագահն ընտրվում է ուղղա­կիորեն ժողովրդի և ոչ թե խորհրդարանի կողմից, ինչպես խորհրդարանական հանրա­պետություններում է, ապա նրան անվստահություն հայտնելն ինքնըստինքյան հանգեցնում է Ազգային ժողովի լուծարմանը, քանի որ և՛ Հանրապետության նախագահը, և՛ խորհր­դարանն ունեն միևնույն ժողովրդավարական լեգիտիմությունը: Կառավարման նախագահական համակարգում Հանրապետության նախագահը չունի պառլամենտն արձակելու լիազորություն և բոլոր այն դեպքերում, երբ Հանրապետության նախագահը և պառլամենտական մեծամասնությունը ներկայացնում են հակադիր քաղաքական մեծամասնություններ, պետական կառավարման համակարգը ոչ միայն անարդյունավետ է գործում, այլ նաև կարող է փակուղային իրավիճակներ առաջացնել: Հաշվի առնելով դա՝ նման փակուղային իրավիճակներից դուրս գալու համար Հանրապետության նախագահին տրվում է խորհրդարանն արձակելու լիազորություն, ինչը բնորոշ է խորհրդարանական երկրներին: Սակայն, ի տարբերություն խորհրդարանական հանրապետությունների, եթե Հանրապետության նախագահը լուծարում է խորհրդարանը, ապա նաև Հանրապետության նախագահի նոր ընտրություն պետք է անցկացվի: Նման համակարգի սկզբունքային առավելությունն այն է, որ գործադիր իշխանության ընտրության հարցը, ինչպես նախագահական համակարգում, լուծում է ժողովուրդը, այլ ոչ թե կուսակցությունները՝ ետկուլիսյան բանակցությունների ընթացքում, ինչը հաճախ տեղի է ունենում բազմաթիվ կուսակցություններ ունեցող պառլամենտական երկրներում: Մյուս կողմից լուծում է տրվում կառավարության և խորհրդարանի միջև հակամարտությունների խնդրին, ինչը նախագահական համակարգի թույլ կողմերից մեկն է: Քանի որ երկու կողմերն էլ ունեն միմյանց լիազորությունները դադարեցնելու իրավունք, բայց միայն սեփական լիազորությունները վայր դնելու գնով, ապա հակադիր մեծամասնությունների խնդիրը կարող է լուծվել անվստահության քվեի կամ խորհրդարանի լուծարման միջոցով: Այս համակարգը մի կողմից կապահովի արդյունավետ հակակշիռներ, զերծ կպահի կառավարման համակարգը փակուղային իրավիճակներում հայտնվելուց, իսկ մյուս կողմից, հաշվի առնելով միմյանց անվստահություն հայտնելու արդյունքում երկու մարմինների նոր ընտրություններ անցկացնելու պահանջը, կստիպի, որ և՛ Հանրապետության նախագահը, և՛ խորհրդարանը ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում դիմեն միմյանց լիազորությունները դադարեցնելու քայլին: Դրանով կառավարման համակարգը կլինի ավելի կայուն: Քաղաքական պատասխանատվության տեսակետից այս համակարգն անհամեմատ գերազանցում է կիսանախագահականին, քանի որ Հանրապետության նախագահը, ի տարբերություն նախագահական և կիսանախագահական երկրների նախագահի, իր ամբողջ պաշտոնավարման ընթացքում գործադիր իշխանության համար քաղաքական պատասխանատվություն է կրում խորհրդարանի առջև: Թեև Հանրապետության նախագահն առաջարկվող համակարգում օժտված է մեծ իշխանությամբ, նա, այնուամենայնիվ, չի կարող կառավարել պառլամենտական մեծամասնության կամքին հակառակ, այլապես խորհրդարանը կարող է նրան անվստահություն հայտնել: Իսկ սա իր հերթին նշանակում է, որ Հանրապետության նախագահը պետք է միշտ շահագրգռված լինի ունենալ ուժեղ դիրքեր իր կուսակցությունում կամ իրեն առաջադրած կուսակցությունում (ներում), որն էլ մյուս կողմից շահագրգռված է իր քաղաքական լիդերի հաջողության մեջ: Համապատասխանաբար մեծ է պառլամենտի ազդեցությունը գործադիր իշխանության ղեկավարի նկատմամբ, մինչդեռ նախագահական համակարգում գործադիր իշխանության ղեկավարը քաղաքական պատասխանատվություն չի կրում, իսկ կիսանախագահական համակարգում պառլամենտը կարող է անվստահություն հայտնել միայն կառավարությանը, բայց ոչ Հանրապետության նախագահին, որի ձեռքում կարող է կենտրոնացված լինել ինչպես ողջ գործադիր իշխանությունը, այնպես էլ դրա մի մասը: Պառլամենտի դիրքերն այստեղ ավելի ամուր են, քան կիսանախագահական համակարգում, քանի որ, լուծարելով պառլամենտը, Հանրապետության նախագահը վայր է դնում իր մանդատը, մինչդեռ կիսանախագահական երկրի նախագահի պաշտոնավարման համար դա որևէ խոչընդոտ չէ: Կիսանախագահական երկրի նախագահի սխալ քաղաքական հաշվարկի գինը նախագահի քաղաքական ազդեցության թուլացումն է, բայց ոչ մանդատի կորուստը: Ինչպես նախագահական, այնպես էլ կիսանախագահական կառավարման ձևերում, առաջարկվող համակարգում ևս չի բացառվում, որ Հանրապետության նախագահը և խորհրդարանական մեծամասնությունը միմյանց հակադիր լինեն: Հակադիր մեծամաս­նությունների ռիսկը մեղմելու համար առաջարկվում է Հանրապետության նախագահի և խորհրդարանի ընտրություններն անցկացնել միաժամանակ: Նույն նպատակին է ծառայում նաև այն դրույթը, ըստ որի՝ Հանրապետության նախագահի թեկնածություններ կարող են առաջադրվել միայն խորհրդարանական ընտրություններին մասնակցող կուսակցու­թյունների կողմից: Ժողովրդի ընտրությունն այս համակարգում ավելի անմիջական ազդեցություն ունի կառավարման վրա, քան կիսանախագահական համակարգում: Ժողովրդի կողմից ընտրված Հանրապետության նախագահը ստանում է ժողովրդի մանդատը՝ իրագործելու իր առաջարկած քաղաքականությունը: Կիսանախագահական համակարգում, այս մոդելին հատուկ գործադիր իշխանության երկբևեռության պատճառով, վարչապետի ընտրությունը կատարվում է նախագահի կողմից, քանի դեռ նա մեծամասնություն ունի խորհրդարանում, կամ ընդդիմադիր կուսակցությունների կողմից, եթե նրանք, հաղթելով խորհրդարանական ընտրություններում, մեծամասնություն են ձեռք բերում («համակեցություն»): Վարչապետը առաջին դեպքում երկրորդ մարդն է գործադիր իշխանությունում, իսկ երկրորդ դեպքում՝ առաջինը: Երկու դեպքում էլ ժողովրդի անմիջական ազդեցությունը գործադիր իշխանության վրա նվազում է: Էլ ավելի մեծ են առաջարկվող համակարգի առավելությունները կառավարելիության տեսակետից: Ուղղակիորեն ընտրված Հանրապետության նախագահն ունի անվիճելի լեգիտիմություն, որը ոչ պակաս է, քան խորհրդարանինը: Հանրապետության նախագահի հնարավորությունները՝ իրագործելու իր քաղաքականությունը, ավելի մեծ են, քան խորհր­դարանական կամ կիսանախագահական համակարգերում: Ի տարբերություն պառլամեն­տական համակարգի, անվստահության քվեն մեխանիկորեն հանգեցնում է խորհրդարանի լուծարմանը: Կիսանախագահական ձևը միայն թվացյալ կայունություն է ապահովում այն դեպքում, երբ Հանրապետության նախագահը կորցնում է իր քաղաքական հենարանը պառլամենտում: Այդ դեպքում նա այլևս չի կարող արդյունավետ կառավարում իրականացնել և պետք է սպասի մինչև հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունները, եթե չունի խորհրդարանը լուծարելու հայեցողական լիազորություն: Առաջարկվող համակարգի հաջորդ առավելությունը նախագահականի, որոշ դեպ­քերում նաև կիսանախագահականի համեմատ այն է, որ Հանրապետության նախագահի և խորհրդարանի ընտրությունների միաժամանակյա անցկացումը վերացնում կամ նվազագույնը էականորեն մեղմում է նախագահական և կիսանախագահական համա­կար­գին բնորոշ «հաղթողը ստանում է ամեն ինչ» սկզբունքը: Նախագահական ընտրություն­ներում երկրորդ տեղ զբաղեցրած թեկնածուն, որպես կանոն, երկրորդ ուժը կլինի նաև պառլամենտում: 2.3. Կառավարման առաջարկվող համակարգի հիմնական դրույթները. Ելնելով վերոնշյալ հիմնավորումներից՝ Սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովն առաջարկում է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կառավարման համակարգի հետևյալ հիմնական դրույթները. Հանրապետության նախագահը գործադիր իշխանության ղեկավարն է: Հանրապետության նախագահն ընտրվում է համընդհանուր, ուղղակի ընտրու­թյուններով: Հանրապետության նախագահի և Ազգային ժողովի ընտրություններն անցկացվում են նույն օրը: Հանրապետության նախագահի պաշտոնը թափուր մնալու դեպքում այդ պաշտոնը /գործող նախագահի լիազորությունների ավարտին մնացած ժամանակով/ ստանձնում է Ազգային ժողովի նախագահը: Հանրապետության նախագահն իրավունք ունի լուծարելու Ազգային ժողովը: Այդ դեպքում տեղի են ունենում Հանրապետության նախագահի և Ազգային ժողովի միաժամանակյա արտահերթ ընտրություններ: Ազգային ժողովը, պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ, իրավունք ունի անվստահություն հայտնելու Հանրապետության նախագահին: Այդ դեպքում տեղի են ունենում Հանրապետության նախագահի և Ազգային ժողովի միաժամանակյա արտահերթ ընտրություններ: Հանրապետության նախագահի պաշտոնում կարող են առաջադրվել միայն Ազգային ժողովի ընտրություններին մասնակցող կուսակցությունների կողմից առաջադրված թեկնածուները: Հանրապետության նախագահը նշանակում և ազատում է նախարարներին: Հանրապետության նախագահն ունի օրենսդրական վետոյի իրավունք, որը կարող է հաղթահարվել Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ: Ազգային ժողովն իրավունք ունի ձայների 2/3–ով, Գերագույն դատարանի եզրակացության հիման վրա, պաշտոնանկ անելու Հանրապետության նախագահին՝ պետական դավաճանության կամ այլ ծանր հանցագործության համար: Նույն անձը չի կարող ավելի, քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել Հանրապետության նախագահ: Ազգային ժողովն ընտրվում է համամասնական ընտրակարգով: 3. Դատական իշխանությունը Անկախ, արհեստավարժ և հաշվետու դատական իշխանությունը յուրաքանչյուր պետության ներսում իրավունքի գերակայության, օրինականության և մարդու իրավունքների պաշտպանվածության հիմնաքարն է: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության սահմանադրական կարգավորումները դեռևս 2006 թվականին ամրագրել են նման դատական իշխանության առկայության և գործունեության համար անհրաժեշտ՝ դատական իշխանության և դատավորի անկախության միջազգայնորեն ընդունելի սկզբունքները: Այդուհանդերձ, դատական համակարգը առաջընթացի նոր մարտահրավերների առջև է կանգնած: Դատական համակարգի հետագա սահմանադրական բարեփոխումները պետք է միտված լինեն. ամրապնդելու դատական իշխանության ու դատավորի անկախությունը և զարգացնելու դատավորի կարգավիճակի սահմանադրական երաշխիքները, հստակեցնելու դատավորների նշանակման և պաշտոնից ազատման ընթացակարգում Հանրապետության նախագահին վերապահված նշանակալի լիազորությունները՝ հակակշռելով դրանք նշանակման գործընթացի թափանցիկության և անկախության առավել ամուր երաշխիքներով, բարձրացնելու դատական իշխանության ինքնուրույնությունը և ինքնակառավարման արդյունավետությունը, հստակեցնելու Արդարադատության խորհրդի կարգավիճակն ու առաքելությունը, զարգացնելու սահմանադրական արդարադատության ինստիտուտի արդյունավետությունը: Ինչ վերաբերում է դատական իշխանության և դատավորի անկախության ամրապնդմանն ուղղված սահմանադրական երաշխիքներին, ապա դրանք պետք է զարգացնել, նախ և առաջ, դատավորների նշանակման գործընթացի տեսանկյունից: Դա առաջնային նախապայման է ի սկզբանե անկախ, բարոյական և մասնագիտական բարձր որակներով օժտված կադրերի մուտքը դատական համակարգ ապահովելու համար՝ նախադրյալներ ստեղծելով դատավորի պաշտոնում նրանց պատշաճ գործունեության համար: Այս նպատակներին պետք է հասնել դատավորի թեկնածուի արժանիքների գնահատման թափանցիկ ընթացակարգեր ներդնելու և նշանակման գործընթացին մասնակից սուբյեկտների լիազորությունները հավասարակշռելու միջոցով: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Սահմանադրությունն այս առումով բավական առաջադիմական կարգավորումներ ունի Գերագույն դատարանի դատավորների նշանակման մասով՝ նախատեսելով Ազգային ժողովի և Հանրապետության նախագահի մասնակցությունը գործընթացին: Մինչդեռ այլ ատյանների դատավորների նշանակման գործընթացը կենտրոնացված է Արդարադատության խորհրդի և Հանրապետության նախագահի ձեռքում, ընդ որում հստակ չեն այս գործընթացում յուրաքանչյուրի լիազորությունների ծավալը և ապագա դատավորի համար անկախության երաշխիքները: Ավելին` անգամ Գերագույն դատարանի դատավորների պարագայում սահմանադրական նորմերը լռում են ընթացակարգային հիմնարար հարցերի շուրջ՝ ինչպե՞ս են առաջադրվում թեկնածուները, ո՞վ իրավունք ունի Հանրապետության նախագահին առաջարկելու Գերագույն դատարանի դատավորի թեկնածու և այլն: Պառլամենտի կողմից դատավորների նշանակման ժամանակ պետք է նախատեսվեն համապատասխան երաշխիքներ գործընթացի քաղաքականացման ռիսկերը հակակշռելու համար: Այս առումով սահմանադրական կարգավորումների համար ելակետային սկզբունքը պետք է լինի այն, որ դատավորների նշանակման ընթացակարգը մի կողմից պետք է ապահովի դատավորի անկախությունը և հետագայում նրա կաշկանդված չլինելը նրան նշանակողից, իսկ մյուս կողմից երաշխավորի դատավորի պատասխանատվությունը և հանրային հաշվետվողականությունը: Դատավորի արտաքին անկախությանն առնչվող մեկ այլ կարևոր հարց է նրա լիազորությունների դադարեցման իրավասություն ունեցող սուբյեկտների շրջանակը: Գործող Սահմանադրությամբ Հանրապետության նախագահին է վերապահված ոչ միայն դատավորի լիազորությունների դադարեցման, այլև նրան կալանավորելու, որպես մեղադրյալ ներգրավելու հարցերում վերջնական որոշման իրավասությունը: Ընդ որում, սահմանադրական նորմերն այս հարցում տարբերակում չեն դնում անգամ այն պարագայում, երբ, օրինակ, նույն Գերագույն դատարանի դատավորների նշանակման իրավասությունը վերապահված է Ազգային ժողովին: Այս հարցերում ևս կարևոր է անկախության և օբյեկտիվության ապահովման պատշաճ ընթացակարգերի ներդրումը: Դատական համակարգ որակյալ կադրերի մուտքը ապահովելուն զուգընթաց՝ անկախ, անաչառ դատական համակարգի գոյության և արդյունավետ գործունեության համար ոչ պակաս կարևոր խնդիր է դատավորի կարգավիճակի հարցը: Այս առումով սահմանադրական նորմերը զարգացման և համալրման կարիք ունեն: Խոսքը մի կողմից դատավորին ներկայացվող սահմանափակումների, իսկ մյուս կողմից` նրա անձեռնմխելիության, նրան պատասխանատվության ենթարկելու ընթացակարգերի, գործունեության նյութական, սոցիալական և այլ երաշխիքների մասին է: Դատական համակարգի անկախ և ինքնուրույն գործունեության համար անհրաժեշտ նախապայման է դատական ինքնակառավարման կուռ և գործուն համակարգի առկայությունը: Այս առումով Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Սահմանադրության 115-րդ հոդվածը նախատեսում է Արդարադատության խորհրդի ձևավորում: Վերջինիս դերն ու առաքելությունը հնարավոր է լինում վեր հանել Սահմանադրության 116-րդ հոդվածով այս մարմնին վերապահված լիազորությունների վերլուծությամբ, սակայն Արդարադատության խորհրդին վերաբերող սահմանադրական նորմերը խնդրահարույց են, մասնավորապես, հետևյալ առումներով. Սահմանադրությամբ հստակեցված չէ Արդարադատության խորհրդի կարգավիճակի և առաքելության հարցը: Չնայած գործող Սահմանադրությամբ այս մարմնին վերապահված են այնպիսի լիազորություններ, որոնք հիմնականում բնորոշ են դատական ինքնակառավարման բարձրագույն մարմնին, սակայն դրանք նախ` ամբողջական չեն և երկրորդ` Արդարադատության խորհրդի լիազորությունների էական մասը միայն խորհրդատվական բնույթ ունի: Արդարադատության խորհրդի՝ դատական իշխանության ինքնակառավարման լիարժեք մարմնի վերածվելու տեսանկյունից առանցքային կարևորության հարց է խորհրդի սահմանադրական լիազորությունների ընդլայնումը՝ դրանք մոտեցնելով նման մարմնին միջազգային փաստաթղթերում առաջադրվող օրինակելի լիազորություններին: Գործող Սահմանադրությունը չի նախատեսում նաև Արդարադատության խորհրդի անդամներին ներկայացվող պահանջներ, չկա խորհրդի անդամի պաշտոնում վերընտրվելու սահմանափակում: Բոլոր դատավորների շահերը ներկայացնող լիարժեք ինքնակառավարման մարմին լինելու տեսանկյունից խնդրահարույց է նաև Արդարադատության խորհրդում բոլոր ատյանների դատարանների դատավորների ներկայացվածության պահանջ սահմանող նորմերի բացակայությունը: Ապահովված չէ խորհրդի դատավոր և ոչ դատավոր անդամների հավասարակշռված դերակատարումը: Ըստ գործող Սահմանադրության՝ Խորհրդի նիստերը վարում է Գերագույն դատարանի նախագահը: Դատավորների ներքին անկախության ապահովման, խորհրդի դատավոր և ոչ դատավոր անդամների միջև հավասարության տեսանկյունից միջազգային պրակտիկայում առավել ողջունելի է համարվում նման մարմինների նախագահի ընտրովի լինելը հենց այդ մարմնի անդամների կազմից: 4. Տեղական ինքնակառավարումը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Սահմանադրության 10-րդ գլխի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այն, ընդհանուր առմամբ, համապատասխանում է «Տեղական ինքնակառավարման մասին» եվրո­պա­կան խարտիայի հիմ­նական սկզբունք­ներին: Իրականում, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության համայնքների առանձնահատկություններով պայմանավորված, առկա են մի շարք հանգամանքներ, որոնք հնարավորություն չեն տալիս լիարժեքորեն ապահովելու տեղական ինքնակառավարման ներուժը: Համայնքների փոքր լինելու հանգամանքը և սեփական եկամուտների փոքր ծավալը, իսկ երբեմն էլ դրանց իսպառ բացակայությունը հնարավորություն չեն տալիս համայնքներում լիարժեքորեն իրականացնելու տեղական ինքնակառավարում: Գործնականում քաղաքական ուժերը մեծ հաշվով չեն կարևորում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները, չեն մասնակցում այդ ընտրություններին, դրանք չեն դառնում պետության քաղաքական կյանքի բաղկացուցիչ մասը: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների նվազ դերը պայմանավորված է նաև այն հանգամանքով, որ դրանք անցկացվում են տարբեր ժամանակահատվածներում: Ուստի, սկզբունքորեն պետք է վերանայել Սահմանադրության «Տեղական ինքնակառավարումը» գլխի մեթոդաբա­նական մոտե­ցում­ները և ամ­րագրել տեղական ինքնակա­ռա­վարման ինք­նուրույնության ապահովման անհրա­ժեշտ ու բավարար սահմանադրական երաշխիքներ: Այդ նպատակով առան­ձին դրույթներ վերանայման կամ վերաիմաստավորման կա­րիք ունեն։ Տեղական ինքնակառավա­րման ինստիտուտի սահմանադրաիրավական բարեփոխման հայեցակարգային մոտեցում­ները հիմնականում հանգում են հետևյալին. Տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է ունենան սահմանադրական հստակ կար­գավիճակ, իրական լիազորություններ, համայնքային նշանակության խնդիրների լուծման համար սեփական եկամուտների աղբյուրներ ստեղծելու հնարավորություններ; Պետք է ամրապնդել ավագանու դերը տեղական ինքնակառավարման համակարգում, մասնավորապես՝ ուժեղացնելով վերջինիս վերահսկողական լիազորությունները; Համայնքի ղեկավարին ընտրել ավագանու կողմից՝ ավագանու կազմից; Վերանայել կառավարության կողմից համայնքի ղեկավարին պաշտոնանկ անելու ինստիտուտը; Համայնքի ավագանուն տալ տեղական հարկեր և տուրքեր սահմանելու լայն լիազորություններ; Մեծացնել համայնքի բնակչության՝ տեղական ինքնակառավարման գործերին մասնակցության ձևերը, նախատեսել տեղական հանրաքվեի արդյունավետ մեխանիզմներ: 5. Հանրաքվեն Ժամանակակից աշխարհում ժողովրդավարական կառավարումը հիմնականում իրականացվում է ներկայացուցչական ժողովրդավարության եղանակով. ժողովուրդն ընտրում է իր ներկայացուցիչներին, ովքեր էլ նրա անունից իրականացնում են պետական իշխանությունը: Անմիջական ժողովրդավարության դեպքում ժողովուրդը հանրաքվեների միջոցով քաղաքական որոշումներ է կայացնում կոնկրետ հարցերի վերաբերյալ: Այսօր, որպես ինստիտուտ, հանրաքվեն ամրագրված է մեկ տասնյակից ավելի եվրոպական երկրներում: Թեև Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Սահմանադրության 3-րդ հոդվածում ամրագրված է, որ ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ինչպես անմիջականորեն, այնպես էլ Սահմանադրությամբ նախատեսված մարմինների և պաշտոնատար անձանց միջոցով (ներկայացուցչական ժողովրդավարություն), սակայն Սահմանադրությունը նախատեսում է ժողովրդի կողմից իշխանությունն անմիջականորեն իրականացնելու միայն մեկ ձև՝ հանրաքվե, որը նախաձեռնելու և նշանակելու իրավունք ունեն միայն պետական մարմինները: Ըստ Սահմանադրության 133-րդ և 134-րդ հոդվածների՝ հանրաքվեներ կարող են նշանակվել Սահմանադրության և օրենքների ընդունման, ինչպես նաև դրանցում փոփոխություններ կատարելու հարցերով: Սահմանադրական հանրաքվե կարող են նախաձեռնել Հանրապետության նախագահը և Ազգային ժողովը, իսկ օրենքների ընդունման կամ փոփոխության հանրաքվե՝ Ազգային ժողովը և կառավարությունը: Սահմանադրությունը ժողովրդին ուղղակիորեն չի տրամադրում հանրաքվեի անցկացման որևէ անմիջական նախաձեռնության հնարավորություն: Բացի այդ, Սահմանադրությունը չի հստակեցնում այն հարցերի շրջանակը, որոնք կարող են կամ պետք է դրվեն հանրաքվեի: Կարևորելով անմիջական ժողովրդավարության ինստիտուտների դերը ներկայացուցչական ժողովրդավարության ինստիտուտների զսպման ու հակակշռման գործում՝ նոր Սահմանադրությամբ նպատակահարմար է նախատեսել, որ ընտրական իրավունք ունեցող քաղաքացիների որոշակի տոկոսը Ազգային ժողովին քաղաքացիական նախաձեռնության կարգով օրենքի նախագիծ առաջարկելու իրավունք ստանա: Կարելի է սահմանել, որ Ազգային ժողովի կողմից չընդունված քաղաքացիական նախաձեռնությունները հանրաքվեի դրվեն, եթե նման նախաձեռնությանը որոշակի ժամանակահատվածում միանում են ընտրական իրավունք ունեցող հավելյալ թվով քաղաքացիներ: Միաժամանակ, Սահմանադրությունում պետք է ամրագրել այն հարցերի շրջանակը, որոնց վերաբերյալ հանրաքվե չի կարող նշանակվել: