Հիշողություններ Արցախյան պատերազմի դաշտից՝ ինչպես են ընկերանում, ընկերներին կորցնում, մեկը մյուսի կյանքը փրկում եւ ավելին

Արցախյան ազատամարտում 45 տարեկան հասակում զոհված Վոլոդյա Բաղդասարյանի մարտական ընկերը՝ Սուրիկ Պետունցը, թերթելով զոհված ընկերոջ հետ անցկացրած հիշողությունները, պատմվածք է գրել, որը [color=#CC0000]SHAMSHYAN.com[/color]-ը ներկայացնում է ստորեւ․ 1990թ. փետրվարին մառախլապատ և ձյունամած մի օր էր: Կանգնած էի Գորիսի շրջկոմի 2-րդ հարկի միջանցքում և մտորելով ծխում էի: Ի պաշտոնե հանդիսանալով նշված կառույցի իրավախորհրդատուն, ստեպ ստեպ երբեմն ներկայանում էի աշխատատեղիս, քանզի հիմնականում լրջորեն ներգրաված էի ազգային–ազատագրական զինվորական շարժման մեջ: Մի պահ նկատեցի, որ աստիճաններով բարձրանում է շրջկոմի նախագահի վարորդ Սուրիկ Դալլաքյանը՝ անծանոթ, նոսրացող, ցորնագույն մազերով, միջահասակ մի տղամարդու հետ: Ներկայանալով և ծանոթացնելով երկուսիս, Ս. Դալլաքյանը պատճառաբանեց թե նախագահը իրեն շտապ կանչել է և անհայտացավ ընդունարանի դռների հետևում: Ծանոթացանք, ըստ էության: Զրուցակիցս Վոլոդյա Ազատի Բաղդասարյանն էր, Գորիսի քաղխորհրդի նախկին տնային կառավարիչ Ազատ Բաղդասարյանի (Ազայի) ավագ որդին, որը ծառայել էր խորհրդային սահմանապահ զորքերում, հրաշալի մեկնաբանում էր հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը և դրա զարգացման հնարավոր հեռանկարը, խելամտորեն արծածում էր ապագա հնարավոր ռազմական գործողությունների տակտիկա-ստրատեգիական մանրամասները, ինչպես նաև չբացառվող պարտիզանական կռիվների մարտավարությունը: Հանդիսանալով ԽՍՀՄ ԶՈՒ պահեստի սպա, ես կռահեցի, որ իմ առջև կանգնած է ռազմական գործի հմուտ գիտակ, ինչպես նաև հայ դատի գիտակից ու նվիրյալ մի մարտիկ: Միաժամանակ նա ակնարկեց, որ ազերիների կողմից լքված Կուրթկալաղ գյուղում է գտնվում, զբաղվում է գյուղատնտեսական աշխատանքներով, միաժամանակ անթաքույց հավելեց, թե կարիք ունի գիտակից և նվիրյալ ընկերների, հիմնելու մարտական հենակետ, պաշտպանելու ինչպես գյուղը, այնպես էլ սկսվեց մեր ընկերությունը: Հաջորդ օրը միասին մեկնեցինք Կուրթկալաղ՝ որը իր իսկ առաջարկությամբ վերանվանվել էր Մխիթարաշեն (Մխիթար Սպարապետի անվամբ): Իր դիտարկմամբ իրոք գյուղը լուրջ ստրատեգիական դիրքում էր գտնվում, ծվարած լինելով անտառապատ ձորում՝ նրա վրա ընդամենը ուղիղ գծով 100 մետր հեռավորության վրա իշխում էին բարձրադիր ադրբեջանական երկու գյուղերը՝ վերին և ներքին Ջիբիքլուները: Հետաքրքիր արարած է մարդը՝ անմիջապես գայթակղվում է գեղեցիկ գաղափարի չափագրական տեղանքում իրազեկելով իրական իրադրությանը և հնարավոր ռեալ վտանգը գիտակցելով ընկնում է երկմտանքի մեջ: Այսպիսի հոգեբանական վիճակ էր ստեղծվել նաև իմ հոգում: Վոլոդյան կռահում էր իմ հոգու ալեկոծումը, սակայն ոչնչով չարտահայտվեց այդ մասին: Երկուսով միայնակ էինք Մթնաձորը հիշեցնող այդ վայրում, յուր կուսական անտառով, գետակի կարկաչով, գիշերահավի և բվի քրքիջով և թույլատրված շների կողմից հարձակման իրական վտանգով: Ողջ գիշերը չքնեցինք, զրուցում էինք, քննարկում զանազան հարցեր: Ես գիտակցում էի, որ իմ առջև հայի հատուկ տեսակ է, մարդու հատուկ տեսակ, որին լքելը սրբապղծություն կլիներ: Լռելյայն կնքվեց մեր մարտական դաշինքը: Աստիճանաբար գյուղը սկսվեց վերաբնակեցվել՝ Հայաստանի տարբեր շրջաններից, Երևան քաղաքից մի քանի ընտանիքներ էին եկել՝ գեղեցիկ կյանքի ակնկալիքով: Վերաբնակների մեջ կար երկու միայնակ անձինք, առանց ընտանիքի՝ ոմն Վիկտոր իբրև ըստ իր ներկայացմամբ ազգությամբ գերմանացի, իբրև կինը հայուհի և ընտանիքը բնակվում է Աբովյանում, իսկ մյուսը իբրև ազգությամբ հայ Գևորգ անվամբ՝ Շամխորից բռնագաղթած, որոնք բավականին տարօրինակ վարքագիծ ունեին: Այդ երկուսը ամառ ձմեռ սև կամբիզոն էին հագնում, ինչպես նաև աներկյուղ շրջում էին Կուրթկալաղ –Շուռնուխ հատվածներում, այն պարագայում, որ 1990-92թթ ընկած ժամանակահատվածում բազմաթիվ հայ քաղաքացիներ անհայտացան կամ զոհվեցին Գորիս-Կապան մայրուղու այդ հատվածներում: Երբ իրադրությունը թեժացավ վերաբնակ ընտանիքներ փութով լքեցին գյուղը, սակայն նշված երկուսը մնացին: Զարմանալի և տարօրինակ էր, թե ինչով էին զբաղված շրջանի իրավապահ մարմինները, ու՞ր էր նայում ազգային անվտանգության բաժինը, ի՞նչու չէր գործում զտման մեխանիզմը: Հակամարտող կողմերում կանգնած էին ԽՍՀՄ ԶՈՒ 4-րդ և 7-րդ բանակային ստորաբաժանումները: Գորիսի շրջանի փոքր Կատարին հեռուստաաշտարակի մոտ տեղակայված էր 7-րդ բանակի սահմանապահ ուղեկալը, որի հրամանատարն էր կապիտան Անդրեյը: Նրա հետ Վոլոդյան ստեղծել էր ջերմ ընտանեկան, փոխվստահելի հարաբերություններ և բնականաբար լինում էին փոխայցելություններ: 1991թ. ապրիլին վերին Ջիբիքլու գյուղի դիմահայաց ճանապարհահատվածներում զինված ընդհարում է առաջանում հայերի և ադրբեջանցիների միչև, հանգամանքների բերումով ես գտնվել եմ Գորիսում և մասնակցություն չեմ ունեցել: Ըստ Վոլոդյայի պատմածի՝ իրենք չորսով են եղել՝ Գորիսի վաշտի 2 պայմանագրային , ինքը և քոլատակից Գևորգ Մինասյանը: Այդ ընդհարման մասին բավականին պատկերավոր էր նկարագրում անզուգական Վոլոդյան: Դեպի Ջիբիքլու գնացող ճանապարհի ոլորանի ճամփեզրյա ջրատար առվի մեջ էին դիրքավորվել ազերիները, իսկ մեր տղաները մոտավորապես 30-40 մետր հեռավորության վրա գտնվող բոխու ծառերի հետևում: Երկողմանի մրրկալից կրակ էր տեղում: Վոլոդյային հաջողվում է շարքից հանել ազերիներից մեկին, իսկ նրա կողքին դիրքավորված ազերին շարունակում է կրակի տակ առնել հայ մարտիկներին, այդ պահին վիրավորվում է Քոլատակի Գևորգը: Հակառակի պես Վոլոդյայի փամփուշտները սպառվում են: Հանկարծակի ազերիների դիրքերից դուրս է պրծնում ԽՍՀՄ ԶՈՒ մի սպա, հավանաբար ցանկանալով անցնել մեր տղաների թիկունք, սակայն ճանապարհի միջնամասում վայր է ընկնում առաջ նետելով ձեռքի ինքնաձիգը: Վոլոդյան թշնամու կրակի տակ սողալով մոտենում և վերցնում է լեյտենանտի զենքը, որով էլ վերջ է տալիս վերջին ազերուն: Ապա մոտենում է լեյտենանտին որոշակի հեռավորությունից հրամայում է՝ <Не симулируй, встань>! Վերջինս բարձրացնում է գլուխը, ձեռքերը կտրուկ թափահարում և հառաչելով հոգին ավանդում: Վոլոդյան մոտենում է նրան, արձակում զրահաբաճկոնը, որի ծոցից թափվում են 10-ից ավելի կրակված ավտոմատի պահունակներ: Վոլոդյան զննում է լեյտենանտի մարմինը և պարզում, որ գնդակը նրա մարմին է թափանցել թիկունքից՝ պոչուկային վերջույթի շրջանում: Նշանակում է, որ ազերիները կարծելով, թե նա ցանկանում է անցնել հայերի կողմը՝ թիկունքից խփել էին: Որքանով որ զավեշտալի է ռուս լեյտենանտը որոշակի ժամանակ անց արժանացավ ԽՍՀՄ հերոսի կոչման, որի առթիվ <Труд> թերթում հրապարակվեց հրամանագիրը: Զոհված լեյտենանտի ԱԿՍ ինքնածիգը, որպես ռազմավար Վոլոդյան բերել էր գյուղ և պահում էր իր մոտ: Մի քանի օր անց գյուղ եկավ Վազգեն Սարգսյանը, Գորիսի վաշտի հրամանատար, ավագ լեյտենանտ Միշա Խոյլունցի հետ և համոզելով Վոլոդյային զենքը տարան իրենց հետ: 1991թ. մայիսի վերջին տասնօրյակին կրկին Կուրթկալաղում էի: Մայիսի 27-ին Շուռնուխից 2 տղաներ անտառային կածաններով Կուրթկալաղ գալով հայտնեցին, որ Շուռնուխի ջոկատը ցանկանում է մայիսի 28-ը նշել հավուր պատշաճի, ուստի եկել էին խոզի միս ձեռք բերելու: Վոլոդյան մի խոզի գոճի մորթեց, իր կողմից ձրի տրամադրելով շուրջ 6 կգ, հայտարարելով թե տարեք քեֆ արեք: Վերջիններս բռնելով տունդարձի ճամփան, խնդրեցին ներկա լինել վաղվա արարողությանը: Սակայն մեզ վիճակված չէր ներկա գտնվելու հիշյալ արարողությանը: Մայիսի 28-ն էր, ժամը 18-ի սահմաններում Վոլոդյան նստելով Երազ ավտոմեքենայի ղեկի մոտ, ինձ պատվիրեց նստել մեքենան: Նստելով մեքենան եսառարկեցի նրան, նշելով թե ճափազանց մեծ ռիսկի ենք դիմում փաստարկելով, որ մայիսի 28-ի առիթով ոսոխը ճանապարհին անպայման դարան սարքած կլինի: Նա գլուխը խոնարհեց ղեկին և այսպես շուրջ 5-10 րոպե լուռ էինք: Հանկարծ ներքևից մեքենայի հռնդյուն լսվեց և քիչ անց հայտնվեց մի <Ժիգուլի> ավտոմեքենա, որից դուրս եկան Գորիս քաղաքի բնակիչներ՝ Կամո և Սամվել Մկրտչյանները: Նրանք հայտնեցին, որ Տաթևի ճանապարհով գնացել են Կապան և այժմ վերադառնում են Գորիս: Վոլոդյան մտախոհ ակնարկեց, թե ճանապարհը անվտանգ չէ, սակայն Սամվելը ծիծաղելով ցույց տվեց ձեռքի ավտոմատը: Այնուհետև նրանք շարժվեցին դեպի Գորիս, իսկ մենք բարձրացանք Նոր Առաջաձոր՝ հյուրընկալվելով մեր ընկերոջը Գրենիկին, որտեղ էլ գիշերեցինք: Հաջորդ օրը պարզվեց, որ տղաները ընկել են ոսոխի դարանը Կամոն սպանվել էր, իսկ Սամվելը գլից վիրավորված անտառներով հասել է Կարմրաքար: 1991թ. հուլիս ամիսն էր, գտնվում էի Գորիսում և քաղաքում պատահականորեն հանդիպեցի <Կատարի> ուղեկալի հրամանատար Անդրեյին, որը Ուրալ ավտոմեքենայով սնունդ էր տանում Կատարի, ի դեպ վարորդը ազգությամբ ուզբեկ Իլհոմն էր: Վերջիններիս հետ մեկնեցի Կատարի: Բեռնաթափումից հետո նույն կազմով բեռնատարով մեկնեցինք դեպի Կուրթկալաղ և ավտոմայրուղու խաչմերուկում հանդիպեցինք հակառակորդի կողմից չեզոք դիրք անցած 4-րդ բանակային զորամիվորման մի կապիտանի Օլեգ անվամբ 2 շարքայիննեի հետ: Օլեգը Անդրեյին խնդրեց իրեն ևս տանել, հայտնելով որ վերին Ջիբուքլու են գնում: Երբ հասանք Ջիբիքլուի ճամփաբաժին՝ Անդրեյը ինձ հարցրեց . <Поеxали, что ли, Сурик?>, առանց երկմտելու դրական պատասխան տվեցի, սակայն երբ <Ուրալը> ասֆալտից անցավ Ջիբիքլուի խճապատ ճանապարհը գիտակցեցի, որ անխժոհեմ քայլի եմ գնացել: Ես հագնված էի կիսաքաղաքացիական կիսազինվորական և նստած էի Իլհոմի և Անդրեյի արանքում: Երբ մեքենան կանգ առավ ազերիների շտաբի մոտ, կողակամիջակին թռավ մի ազերիլեյտենանտ և զրույցի բռնվեց Անդրեյի հետ, նկատելով ինձ հարցրեց թե ով եմ ես Անդրեյը հստակորեն պատասխանեց՝ մեր նոր ծառայողներից է: Շարժվեցինք դեպի Կուրթկալաղ և ճանապարհին խորհում էի իմ անմիտ արարքի մասին: Հասանք գյուղ և ուղևորեցինք դեպի Վոլոդյայի մոտ, որը հնձած խոտ էր մամլում: Հարցրեց որտղից եք գալիս՝ պատասխանեցինք Ջիբիքլուից: Վոլոդյան անակնկալի եկած ապշած ինձ էր նայում, ապա փրփրեց աջ ու ձախ նախշելով, կատաղած վրա տվեց ինձ թունդ հիշոցներով ասելով թե որ էդ մերը … Քեզ տար թուրքերին, որ քարը պետք է գլխիս տայի: Անդրեյը 8 տարի ծառայել էր Էջմիածինում և որոշակիորեն գիտեր հայերեն, մասնավորապես հայհոյանքները: Նա մոտեցավ Վոլոդյային մտերմաբար ակնարկեց՝ <Не оскорбляй, Володя, если я хотел бы, за его одного уху мог бы получать 2 тысяча рублей>: Իսկ որ ԽՍՀՄ զինվորականները բազմիցս զբաղվել են այդ ստոր առևտրով քաջ հայտնի էր բոլորիս: 1992թ. մայիսին Վոլոդյան Գորիս էր եկել: Մայիսի 4-ին Կամազ ինքնաթափով մեկնեցինք Կուրթկալաղ՝ Վոլոդյան էր, կինը՝ Մանիկը, որդին՝ Արտակը, Ավյան Գագիկը լուսահոգի և ես: Հասնելով փոքր Կատարու խաչմերուկ, թեքվեցինք աջ և Աղբուլաղոցվ իջանք Կուրթկալաղ: Կամազի վարոդը տեղ հասնելով մեզ նույն ուղիով ետ վերադարձավ: Վոլոդյան տիկնոջը պատվիրեց սեղան բացել: Դեռ մի կտոր հաց չէինք կտրել, երբ արնաշաղախ ներս մտան 2 երիտասարդներ: Պարզվեց, որ նրանք Շուռնուխում տեղակայված ՀՀ ՆԳՆ ՄՀՕՁ-ի (միլիցիային օժանդակող հատուկ ջոկատ) մարտիկներ են, որոնք նպատակ ունենալով մեկնել Կապան ցանկացել են ավտոմայրուղով անցնել արհամարհելով իրական վտանգը: Սակայն Ուազ ավտոմեքենան նռնակներով ցանկացել են խոցել նշված թիրախը, սակայն վրիպել էին՝ արկը դիպչելով ճանապարհի հողափմբին պայթել էր, սակայն հետընթաց ալիքով փշրել էր Ուրալի դիմապակիները, որի բեկորներից նշված 2 մարտիկները լուրջ վերքեր էին ստացել: Վոլոդյան կնոջը պատվիրեց վիրակապել, իսկ ինձ և Գագիկին հրահանգեց հետևել իրեն: Զառիվերով բարձրանում էինք դեպի անտառապատ բարձրունք, որպեսզի ուսումնասիրենք իրադրությունը: Գագիկը վերջնապահն էր, որը որոշակիորեն մեզանից ետ էր մնացել: Վոլոդյան շշուկով նկատեց, թե տղան առաջին անգամն է այստեղ եկել, տանելու ենք գյուլլի տակ գցենք, համոզիր թող ետ վերադառնա: Վոլոդյան սկսեց բաձրանալ, իսկ ես սպասեցի Գագիկին: Երբ նա հասավ ինձ, ես նրան ակնարկեցի թե առանձին բան չկա, կնայենք և կուսումնասիրենք ընդհանուր իրադրությունը և կվերադառնանք, պատվիրելով ետ վերադառնալ գյուղ: Նա վիրավորված պոռթկաց՝ ինչ է ինձ արվամոլի տեղ եք դրել և բարկացած սկսեց բարձրանալ դեպի բարձունք: Երկուսով տեղ հասանք, Վոլոդյան դիրքավորված քարակույտի հետևում զննում էր հեռադիտակով դիմացի բլուրները, որ տեղ թառած էին թլպատված շները: Նա արդեն տեղորոշել էր թշնամու նռնակաձիգի տեղը, որը ստեպ ստեպ բարձրանում էր և կումուլատիվ արկով ցանկանումն էր խոցել ոլորանի մոտ կանգնած Ուրալ ավտոմեքենան, սակայն ապարդյուն: Վոլոդյան վերցրեց իմ ձեռքի կարաբինը և սկսեց կրակել նռնակաձիգի ուղությամբ, սակայն ըմբռնելով որ առանց նշանառու զենքի անհնար է շարքից հանել նրան դադարեցրեց կրակը: Նկատեցինք, որ փոքր Կատարու ուղությունից տեղ հասած մեր կազամվորումները աստիճանաբար ծավալվում են մեր ուղղությամբ: Վոլոդյան ինձ հրահանգեց դիրքավորվել քարակույտի հետևում և կրակի տակ պահել ոսոխի նռնակաձիգին, իսկ ինքը գնաց մեր առաջապահուժերին ընդհառաջ: Գագիկը պառկել էր գետնին և շփոթված դիտում էր ծավալվող մարտական գործողությունները, իսկ ես կարաբինով սկսեցի զսպիչ կրակ վարել նռնակաձիգի ուղղությամբ: Որոշակի ժամանակ անց, հետաքրքրությունից դրդված ցանկացա տեղեկանալ, թե ինչ է պլանավորել տեղ հասած մեր ուժերը, Գագիկին խնդրեցի մնալ այդ դիրքում, իսկ ես նույնպես մեկնեցի Վոլոդյայի գնացած կածանով: Շուրջ 100 մետր խորանալով անտառում Վոլոդյային գտավ 3 ՄՕՀՁ-ականների հետ զրուցելուց: Վոլոդյան տեսնելով ինձ բարկացած շշպռեց ինձ, ասելով քեզ դիրք եմ վստահել ինչու ես լքել: Ամոթահար ետ վերադարձա ոչ թե եկած կածանով, այլ ուղղակի բռնեցի կարճ ճանապարհ և մտա մի մեծ բացատ, որտեղ ինձ գտավ ազերի գնդացորդը: Կարաբինը առաջ բռնած, արագ պառկեցի և սկսեցի սողալ փորձելով դուրս գալ հակառակորդի գնդացրային կրակի շառավիղից: Լսում էի, թե ինչպես ինձնից շուրջ երկու մետր հեռավորությամբ շաչում էր գնդացրային համազարկերը, իսկ անտառային կանաչ խոտը կարծես սուր գերանդու բերան ընկած հնձվում էր: Շուրջ 30 մետրի չափով սողալուց հետո, դուրս եկա կրակի տակից և արագ վազքով հասա իմ դիրքին: Շարունակելի…»: