«Կա՛ց, ես դեռ չեմ հասկացել…Ես դեռ կհասկանամ, այ, կտեսնես…». ԱՆԴՐԵՅ ԲԻՏՈՎ

Մահացել է Անդրեյ Բիտովը: Հրաժեշտ ենք տալիս Անդրեյ Բիտովին: Անդրեյ Բիտով, ուղղակի Անդրեյ Բիտով: Ոչ թե ռուս գրող, ոչ թե ռուսական պոստմոդեռնիստական գրականության հիմնադիրներից, այլ ուղղակի Անդրեյ Բիտով: «Հայաստանի դասերը» մեզ ավանդած Անդրեյ Բիտով: Հրանտ Մաթևոսյանով Հայաստանն իրենով արած Անդրեյ Բիտով: Հրանտ Մաթևոսյանին ու Հայաստանն աշխարհով արած Անդրեյ Բիտով: Վանո Սիրադեղյանն արձանագրել է. «Հայ ընթերցողը Հրանտ Մաթևոսյան կարդալ չի սիրում։ «Բարձր» ընթերցողը կարդալ սկսեց ռուս-սովետական գրական շրջանակներում Մաթևոսյանի ընդունված լինելու պարտադրանքով, «ցածր» ընթերցողը Հրանտին գիտի «Մենք ենք, մեր սարերը» ֆիլմի մակարդակով։ Այս էլ պարտադրեց Հենրիկ Մալյանը…»։ Հրանտ Մաթևոսյանին «Բարձր» ընթերցողին «պարտադրողներից» նաև Անդրեյ Բիտովն էր: «Նրա մեծ նախնին`մեր բոլորիս մեծ նախնին, նշել էր նրա և մեր բոլորիս ընթացքի ուղին` որ իմպերիայի, բռնության, մետաղական կամքի պղնձե քառատրոփի առաջ բոլոր խեղճուկրակներիս փախուստի ուղին էր, և նա իհարկե գալու էր այստեղ,- ով ենք մենք, ինչ ենք անում, անցյալի և ներկայի կուռ մամլիչի տակ մենք ինչքան ենք մենք մնում, ինչքան ենք աղարտվում ու աղավաղվում և կամ մնում անբասիր: Եվ իհարկե նրա ճանապրհին ընկերուհիների հետ կանգնած էր լինելու Հայոց մեր բանաստեղծուհին և իհարկե` երևանյան տաք իրիկվա մեջ,- այս ով է եկել, ինչ իրավունքով է մեր ցավը իր ցավը համարում, այլև մեր վերքից սեփական մարմնի համ առնում: Մեր բանաստեղծուհին.- Իսկ ես ահա չեմ հավատում, որ 1915-ը Ձեր բերանում իսկապես Ձեր սեփական մարմնի համն է տալիս: Անդրեյը.- Ինչքան որ հնարավոր է: Ես` երեսուն տարի հետո.- Կարողության հարց է: Ես ուրախ եմ, որ իմ գրչեղբայրը, իմ սերնդակիցը, իմ ընկերը այն անխոնջ ուղևորը եղավ, ում ոչ ուղին, ոչ էլ գյուտը պատահաբար չէին գտնված,- դրանք` Մարդը եւ Հայաստանը` համառորեն փնտրված էին»: Հրանտ Մաթևոսյանն է՝ իր ընկեր Անդրեյ Բիտովի մասին: Եվ այս ամենը հասկանալու համար, Անդրեյ Բիտովին հասկանալու համար, մեզ հասկանալու համար, Հրանտին հասկանալու համար ընթերցենք հատվածներ Անդրեյ Բիտով մեծ, լուսավոր, խորը մարդու «Հովվերգություն, XX դար» սքանչելի, սքանչելի գործից: Ուղղակի ընթերցենք՝ ի հիշատակ և ի խոնարհումն... «Այնպես պատահեց, որ ես սկզբում ծանոթացա Հրանտ Մաթևոսյան մարդու և զգալիորեն ավելի ուշ՝ նրա գրքերի հետ։ Ինձ համար էական է առանձին պատմել այդ տպավորությունների մասին և ես կջանամ բացատրել՝ ինչու։ Մենք մայրաքաղաք էինք ժամանել երկրի տարբեր ծայրերից և կողք կողքի ապրում էինք Ռուսթավելու փողոցի մոգական Կանաչ տանը։ Հարազատ միջավայրից կտրվելը վատ էր անդրադառնում մեզ վրա։ Մի քիչ նվաճողներ, մի քիչ գավառացիներ, մենք որոշ ժամանակ անց հայտնաբերեցինք, որ չենք կարողանում մերվել մայրաքաղաքին։ Հետզհետե կորցնելով մեր իսկական դեմքերը, փոքր-ինչ ցնորված, մենք մի գլուխ խոսում էինք մեր ինքնությունը պահպանելու անհրաժեշտության մասին, իսկ ինքներս է՛լ ավելի էինք տարալուծվում խորթ ապրելակերպի մեջ։ Եվ, հուսալքվելով, ընդունում էինք, որ ապրել հնարավոր է միմիայն տանը։ Եվ, թերեւս, բոլորիցս սուր հայրենիքից ու ընտանիքից կտրված լինելն ապրում էր Հրանտը։ Նա նմանվում էր տեղփոխին դժվարությամբ հարմարվող թոշնած բույսի։ Ի բնե տխուր նրա աչքերը նայում էին Ռուսթավելու փողոցին շան կարոտով։ Երևանում մնացած իր զավակների մասին, նա, ըստ երևույթին, վախենում էր անգամ հիշել։ Եվ, այնուամենայնիվ, մեզնից միայն նա՛ բոլորովին չէր կորցրել իրեն։ Նա բացառել էր ողջ արտաքին կյանքը, ասես վճռելով, որ իր համար այստեղ կյանք չի կարող լինել և գրում, գրում էր։ Թե՞ գյուղացու նրա խիղճն էր ճմլվում մայրաքաղաքի կյանքից, աշխատավարձից ու սպասարկման հարմարություններից, և որպեսզի խեղդի տան կարոտը, նա, թվում է, արդեն չէր էլ քնում, այլ գրում էր։ Գրում էր, ինչպես հետո պարզվեց, իր տան, իր գյուղի մասին։ Նրա մոլեգին ջերմեռանդությունը սահման չուներ։ Գիշերվա ցանկացած պահի կարելի էր հանդիպել նրան միջանցքում՝ կարմրած աչքերով, անքուն, չածիլված դեմքով։ Ցրվում էր նրանով, որ իր համար սուրճ էր եփում։ Եվ դարձյալ կոկիկ, հնամյա, ինձ կատարելապես անհասկանալի տառերը լցնում էին թերթ-թերթի հետևից, անխոնջ, հանց մրջյունների բանակ։ Այն, որ նա շատ լավ մարդ է, շուտով հասկանալի դարձավ բոլորիս։ Նա ոչ բացառիկ զվարճասեր էր, ոչ զրուցակից, սակայն մենք՝ անճարակ, անպատկան, կիսատ֊պռատ ապրողներս, մեկ էլ սկսեցինք գլուխ-գլխի հավաքվել նրա սենյակում, որպեսզի բան է՝ մի քիչ ուշքի գանք, բաժանվելիս էլ՝ հեռանում էինք ամոթի թեթևակի խայթով, ասես փոքր-ինչ վերակենդանացնելով մեր թմրած խիղճը։ Նա հենց գիշերն էր ստիպված լինում աշխատել, քանի որ ցերեկը նրա սենյակում անվերջ մարդիկ էին լինում ցցված։ Հարկա՜վ, նա հո չէ՞ր կարող զգացնել տալ, թե ինչպես են նրանք երբեմն խանգարում իրեն, չէր կարող խնդրող կամ ընկերավարի կոպիտ տոնով ասել․ «Հիմա ես աշխատում եմ», կամ «Գրում եմ»։ Նա ամաչում էր ասել այդ բառերը, նա դրանք երբեք չէր ասում։ Ու թեպետ բացեիբաց չէր դատապարտում «ստեղծագործության» մասին անվերջանալի զրույցները, սակայն երբեք էլ չէր միանում դրանց։ Փոխարենը՝ կյանքի մասին դատում էր գործից հասկացողի բանիմացությամբ։ Մի առանձին փութով վեր էր ցատկում սեղանի մոտից (իսկ նա մի՛շտ սեղանի առջև էր), որպեսզի, Աստված չանի, հյուրը դժկամության նշույլ իսկ չզգա՝ եկ, նստիր, սուրճ ուզո՞ւմ ես (չգիտեմ՝ ինչո՞վ էր նա սնվում սուրճից բացի)։ Այդպես էլ նա չներգրավվեց մայրաքաղաքային անհատնում տոնի մեջ, և, հրաժարվելով հրավերներից ու ներում հայցելով, թվում է, ամաչում էր ինքն իրենից։ Որ ահա մնացյալներն այնքան լավն են, ուրախ, իսկ ինքը՝ ոչ։ Դա կեցվածք չէր. նա իրոք էլ անհարմար էր զգում, որ ինքն ավելի լավն է ու մաքուր, ասես ինքն էլ ուրախ կլիներ…բայց չի կարող։ Ես միշտ կարծել եմ, թե մարդկանց մաքրության մեջ կամքի ուժն այնքան էլ մեծ դեր չի խաղում, և կարևորն այն է, որ նրանք չեն կարող անմաքուր վարվել, եթե անգամ ուզում են․շվարած են մնում՝ ինչն է, որ չի թողնում իրենց… և քիչ է մնում ամաչեն, որ նման չեն բոլորին։ Հնարավոր է՝ դա նրանց կամազրկություն է թվում։ Բայց դա, ըստ երևույթին, հենց մաքրությունն է, որ կա։ Հրանտի միամիտ թվացող մաքրությունը չէր խանգարում իմաստուն լինել նրան, որովհետեւ իմաստնության ակունքն ավելի շատ մեծ սերն է, քան փորձառությունը… Ամաչելով, նա թիկնադարձ իր խուցն էր դառնում և առաջնորդում հայ գրերի երամակը։ Եվ այն, որ բոլորը գիտեին, որ նա լավ մարդ է, զարմանալի չէր։ Իսկ ահա այն, որ մենք՝ գրող և այդ պատճառով էլ նախանձախնդիր մարդիկս, մի բառ անգամ կարդացած չլինելով նրանից, ինչ-որ պահից սկսյալ համոզվեցինք, որ նա արժանավոր ու ազնիվ գործեր է գրում սքանչելի արձակով, ըստ իս՝ զարմանալի է։ Ինչի՞ց կարող էր այդպիսի զգացում առաջանալ։ Նրա մաքրությունի՞ց։ Վեհանձնությունի՞ց։ Նրա արյան դարավոր հնության զգացողությունի՞ց։ Ես նրա մասին չգիտեի ավելին, քան այն, որ գրում է հայրենի գյուղի մասին, սակայն շատ բան էր ապշեցնում ինձ նրանում իբրև գրող։ Նրանում ասես չկային տաղանդի ստվերները։ Խառնվածքի շռայլությունը, բնածին օժտվածությունը նրանում չունեին շինծու քմայքի, մթին խորխորատների ու անդունդների, ցանցառության ու կաղլիկ դիվականության այն բևեռային վայրիվերումները, որոնցով այնքան հարուստ է ռուսական տաղանդը, մանավանդ հարազատ միջավայրից քաղաքային, մայրաքաղաքային օտար միջավայր տեղափոխվածը։ Այստեղ ահա հասկանալի էր դառնում, որ մարդու բարեկրթությունը կրթությունը չէ, քաղա՛քը չէ, տաղա՛նդը չէ, այլ հատկանի՛շ է։ Եվ որ վեհանձնությո՛ւնը նույնպես հատկանիշ է։ Մաքրությունը՝ ևս։ Եվ բարեկրթությունը՝ նույնպես։ Որովհետեւ նրանում հատկապես գյուղացին էր բարեկիրթ և ոչ թե գյուղացուց սերած, բարձրագույն կրթություն ստացած մարդը։ Եվ հետո, ինչ ասել կուզի, հազիվ թե իմ հայրենակիցների մեջ հանդիպած լինեմ մինչ ի մահ հայրենիքի, հայրենի եզերքի, ժողովրդի, լեզվի ու պատմության հանդեպ ունեցած այսպիսի զտարյուն նվիրվածության։ Մենք՝ ռուսներս, ապրում ենք այդ նվիրվածությամբ և դրա շնորհիվ, սակայն հաճախ չենք գիտակցում այդ՝ մեր ջահելության ու լայնատարած երկրի տեր լինելու պատճառով։ Սեփական արյան գիտակցումն ինքնին, կարծում եմ, հենց մշակույթն է և հնությունը։ Սա ապշեցնում էր ինձ՝ Հրանտ Մաթևոսյան մարդու և իմ կողմից դեռևս չընթերցված գրողի մեջ։ Բնական է՝ ստեղծելով ու հաստատելով այսչափ կատարյալ մի կերպար, ես չէի կարող հոգուս խորքում մի որոշ երկյուղ ու կասկած չզգալ, երբ ձեռքս առա Մաթևոսյանի «Մենք ենք, մեր սարերը» գիրքը։ Երկյուղս անցավ առաջին իսկ էջում։ Իսկ հետո հարյուրապատիկ վարձատրված զգացի հավատարմությանս համար։ Ու ես մեկ անգամ ևս ուրախությամբ համոզվեցի անձի ու գործի ճշմարիտ համապատասխանության մեջ, նրանում, որ քաղքենիական պատկերացումներն այն մասին, թե տաղանդը, ինչպես և գեղեցկությունը հանարժանի բաներ են, արմատապես ճիշտ չեն։ Հատկապես գնահատված են հենց գեղեցկությունն ու տաղանդը։ Այդ պատճառով էլ ես իրավունք ունեի պատմել Հրանտ Մաթևոսյանի մասին՝ նրա գրքերից զատ։ Այն ամենը, ինչ գրել եմ նրա մասին, վերաբերում է նրա արձակին, և անգամ, ըստ էության, արդեն իսկ դրա բնութագիրն է։ Նմանությունների աներևակայելի քանակություն է շրջապատում մեզ։ Թե խոտը, թե ծառը, թե ցերեկվա ու գիշերվա հերթագայությունը, թե տարվա եղանակների հերթափոխը, թե զգացմունքի վարքը՝ այս տարաբնույթ բաները, իրենց տարբերություններով հանդերձ, ինչ-որ ընդհանուր բան ունեն և այդ ընդհանուրը տարբեր առարկաներից ու երևույթներից յուրաքանչյուրի հիմնական հատկանիշը, առանձնահատկությունն ու օրենքն է։ Այդ հատկանիշն ու օրենքը՝ կյանքն է։ Մաթևոսյանին տրված է որսալ ամենայն կենդանի էակի ու երևույթի համընդհանուր տրոփյունը։ Շրջակա աշխարհը բեղմնավորում է նրան և բաբախում է նրանում, ինչպես պտուղը։ Նրանից սերված արձակը նման է կյանքի և ինքնին արդեն կյանքն է։ … Հրանտ Մաթևոսյանը նույնքան ամբողջական է մասնավորի մեջ, որքան ամբողջական է ամբողջի մեջ… Ահա «Մենք ենք, մեր սարերը» վիպակի «հիմնական» պատմությունը, ըստ էության՝ սյուժեն։ Լեռնային Անտառամեջ գյուղը։ «Գյուղի վանքը հազար հինգ հարյուր տարեկան է։ Վանքն է գյուղում բույն դրել, թե՞ գյուղն է փաթաթվել վանքի շուրջը՝ չգիտեն, գյուղի տարիքը չգիտեն»։ «Սարերում չեն հաշվում։ Ծերունիները հարյուր տարեկան են, իսկ մյուսները գյուղի երեխաներն են… Ամենամանրերը օրորոցի երեխաներ են։ Տավարի գլխաքանակը, կորուստ չի եղել, գումարած աճը՝ այդքան է։ Անասնակերը, ինչքան կար՝ հնձել ենք։ Մեղրը, մի անգամ քամեցինք, մի անգամ էլ կքամեինք՝ չքամեցինք, թող մեղուն կուշտ լինի, մի բան էլ ավելանա»։ … Այդպիսին է եւ Մաթևոսյանը, այդպիսին է նրա անշտապ պատմության մեթոդը։ Մի պատմությունը հետևում է մյուսին, նկարագրությունը՝ նկարագրությանը, բնավորությունը՝ բնավորությանը, մեկի՝ մյուսների հետ ունեցած կապի տրամաբանությունը համարյա մինչև վերջ էլ տեսանելի չէ քեզ, միայն թե ավելի խոր ու թեթև ես շնչում ու ներծծվում այս գյուղի արևով, և այն հանկարծ նմանվում է քո հայրենիքի օդին ու արևին։ ... Երբ սկսում ես կարդալ Մաթևոսյանի երկրորդ՝ «Բեռնաձիեր» վիպակը, առաջին վիպակի համար հեղինակին արդեն երախտապարտ ընթերցողիդ շունչը բառացիորեն կտրվում է առաջինի համեմատ երկրորդի արձակի մակարդակի շեշտակի բարձրացումից։ Այս հոդվածի շրջանակներում դժվար է անգամ վիպակի բովանդակությունը հաղորդելու փորձ իսկ անել։ Մեջբերումներ անել նույնպես անհնար է՝ ուզում ես մեջբերել ամբողջական գլուխներ, իսկ դրանցից ինչ-ինչ սքանչելի պարբերություններ պոկելը կամայականություն է թվում։ Հեշտ չէ Մաթևոսյանի արձակը դասել ինչ-որ ժամանակակից հոսանքի։ Նախևառաջ Մաթևոսյանի արձակն է, որը առաջ չի եղել։ Ինքնուրույն աշխարհ, ինքնուրույն ոճ։ Նա վիպերգու է, նաև՝ իրապաշտ։ Նա անողոք լինելու չափ հեգնոտ է ու թախծոտ, ինչպես գերզգայուն մեկը։ Եթե մինչև վերջ ձերբազատված լինեինք միջնակարգ դպրոցի այն տխուր ժառանգությունից, ուր էպոսն անպատճառ բարձրագոչ ու փքուն էր, սենտիմենտալիզմը շփոթում էին սենտիմենտալության (գերզգայնության), իսկ ռոմանտիզմը՝ ռոմանտիկայի (զգյազեղության), Պեչորինին՝ Օնեգինի, իսկ առաջնայնությունը՝ Իվան Իվանովիչ Պոլզունովի շոգեմեքենայի հետ, ես այժմ չէի վախենա չհասկացված լինել։ Այն ժամանակաշրջանի բառերի ու հասկացությունների իմաստազրկումը այժմ էլ դրսևորվում և բացառիկ կերպով դժվարացնում է արդեն իսկ բավական բարդ ու հարուստ, սեփական խոսքն ասել կարողանալու համար համաշխարհային գրականության բովանդակ փորձի վրա հենվող, հենվել ջանացող մեր ժամանակի գրական երևույթների վերլուծությունը։ էպոսին երբեք խորթ չի եղել հեգնանքը, ռեալիզմն աճել է ծայրեծայր հեգնական և բնավ ոչ սենտիմենտալ ուղղությունից՝ սենտիմենտալիզմից։ Ի՞նչն է ուրեմն մեկ ընդհանրության մեջ միավորում այդ ամենը Մաթևոսյանի արձակում։ Նախևառաջ անհավատալի, անթաքույց սերն առ այն ամենը, ինչ նա գրում է։ Նա երբեք չի թաքցնում իր սերը, զուսպ ու խոժոռ կեցվածք չի ընդունում և ահա՝ տեսեք՝ չի վախենում գթասիրտ լինել և … անողոք է։ Վերջին տարիներին ստեղծված լոկ մի ստեղծագործություն է ինձ թվում նույնքան գորովահույզ, որքան Մաթևոսյանի «Նարինջ զամբիկը»։ Դա Վասիլի Բելովի «Սովորական գործ»-ն է:։ Երկու այդքան տարբեր այլալեզու գրողների անսպասելի հարազատությունը զարմանալի ու ակնբախ Է։ Կարծում եմ, այդ հիանալի վիպակների երևան գալը վերին աստիճանի նշանակալից երևույթ է։ Այդ ամենն արդեն իսկ, վերջապես, խորապես հարիր է կյանքի բուն էությանը և կենդանի է մինչև վերջին տառը, ծնված է սիրուց ու սիրով։ Եվ, թեպետ, այդ պատմվածքներում «շատ տխրություն» կա, դրանցում այնքան համոզիչ ու ճշմարիտ է հաղթանակում կյանքը, որ այդ տխրության համար նրանց սիրտ չի անի կշտամբել ամենաերդվյալ անպատկառն անգամ։ Հրանտ Մաթևոսյանի մասին, վստահ եմ, դեռ շատ է գրվելու։ Նրանով կզբաղվեն գիտակ քննադատները։ Սակայն դա արդեն նրանց գործն է։ ՀԵՏԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱՍՆՀԻՆԳ ՏԱՐԻ ԱՆՑ «Ցավալի է, անտանելի, զզվելի… բայց, ի՛նչ արած՝ հանճար է»,- ասել Է մի նշանավոր բանաստեղծ իր մրցակից ժամանակակցի մասին։ Որպես օբյեկտիվ փաստն ընդունելու բանաձև՝ այն ինձ շատ դուր եկավ։ Ցավալի է, անտանելի, զզվելի՝ կրկնում եմ ես նրա ետքից, բայց, ինչ արած՝ տասնհինգ տարի է անցել։ Թվում էր՝ դե հինգ, դե՝ անգամ տասը, բայց տես, որ տասնհինգ։ 1967 գծիկ 1982։ 1982 հանած 1967։ Ինչպես էլ շուռ տաս՝ ապրածդ կյանքի մեկ երրորդը։ Հանկարծ ու՝ ամենակարևոր մեկ երրորդը։ Եվ ինչ արված՝ արված է։ Եվ եղածը սա՞ է։ Եվ այլևս ամեն բան չէ, որ առջևում է։ Եվ ո՞ւր են իմ ու մեր երեսուն տարիները, երբ մենք մեզ թվում էինք արդեն այնքան հասուն ու կյանք տեսած։ Հիմա մենք մեզ այնքան էլ ծեր չենք կարծում, ինչպես որ այն ժամանակ մեզ այնքան էլ ջահել չէինք թվում։ Տարբերությունը։ Այստեղ մեզ համակում է դառնությունը, թե՞ հպարտությունը, պարծենալու բան չկա՝ միայն սնապարծությամբ էլ կանգուն ենք… Եվ այն էլ ասենք, որ մեր առաջնեկներն արդեն համալսարաններում են ուսանում, առաջին գիրքը դառնում է առաջին «հատընտիր»։ … Հուշերը առասպելական համ են առնում։ Ռեզոն այն Գաբրիաձեն է, որ գրել է բոլոր վրացական կատակերգությունները և հիմնել խամաճիկների առաջին վրացական թատրոնը, Թիմուրը հենց նույն Պուլատովն է, Մականինը՝ նույն այն Վոլոդյան, որոնց առեղծվածային արձակն այժմ վերծանում են մեր ականավոր քննադատները։ Ռուստամը՝ նույն այն Իբրահիմբեկովն է՝ փառաբանված դրամատուրգն ու քննադատը։ Հրանտը … նույն այն Հրանտն է։ Նրա շնորհիվ ինձ կարող է թվալ, որ այդ տասնհինգ տարին չի էլ անցել, որ մենք պահպանվել ու պահպանել ենք։ Որ չենք մսխել ու չենք կորցրել մեր արժեքը և նույնիսկ մեծացրել ու ավելին ենք ձեռք բերել։ Եվ թեպետ այն բաները, որոնց մասին ես գրել եմ տասնհինգ տարի առաջ, քոչել են «վաղ» Մաթևոսյանի կարգը, այն ամենը, ինչի մասին խոսել և ինչ ակնարկել եմ, պահպանվել է. Մաթևոսյանը չի կտրվել ու չի խաթարվել իր ակունքից, գրածս զարգացել ու ապացույցներ է ձեռք բերել։ Վաղուցվա այս հոդվածում ամենաարժեքավորը թվականն է։ Այդ պատճառով ես ոչ մի դեպքում չէի ուզենա այն «ընդարձակել» ու նորից գրել։ Այն դարձել է հաշվարկման կետ։ Եվ այն, որ այսքան «ճիշտ» դուրս եկա նրան գնահատելիս, իհարկե, իմ արժանիքը չէ, այլ դարձյալ իր՝ Հրանտի։ Նրա արձակն աճում է ծառի պես։ Մեկ անգամ արմատակալելով բավական քարքարոտ ու անբերրի հողում (ցավալի է, որ ց՛այժմ ռուսերեն չի թարգմանվել «Մեծամորը», որից և ամեն ինչ սկսվել է՝ նրա ստեղծագործության հունդերը, այն քննադատության համար բանալի կլիներ…), նա վեր է ձգվում և ավելացնում տարեկան շրջագծերը։ Քննադատական գովեստի համար սովորական «աճ» բառը տվյալ դեպքում ունի ոչ թե սովորական, այլ առաջնային ու իսկական նշանակություն՝ ոչ փոխաբերական, այլ՝ բառացի։ Այստեղ հարկ չի լինի խոսել այսպես կոչված «կայացման», «դիմագիծ ձեռք բերելու», «անհատական գրելաձևի մշակման»՝ իբրև գրողական «աճի» հայտանիշների մասին, աճում է նույն այդ Հրանտը, ինչպես որ սոճին միշտ սոճի, կամ ընկուզենին առհավետ ընկուզենի է։ Մինչդեռ Մաթևոսյանի փոխաբերական աճը մեր գիտակցության՝ մեր ընթերցողական կամ քննադատական ճանաչումի կամ ըմբռնումի վավերագիրն է։ Յուրաքանչյուր նոր գործով Մաթևոսյանը «հասնում-հասու է դառնում» մեզ։ Մեր աչքում նա շատ ավելի է աճել, քան նոր (նրա մասին ճիշտ կլիներ ասել՝ հաջորդ… ) գործեր է գրել։ Ավարտեց նույն այդ «Բեռնաձիեր» շարքը, ապա՝ «Աշնան արևը», «Խումհար», «Սկիզբը», «Քո տոհմը», մի շարք պատմվածքներ, այժմ սպասվում է «Տաշքենդը» … Բայց թե՛ «Սկիզբը», թե «Քո տոհմը» (վերնագրերը թարգմանելիս անհնար եղավ հաղորդել հայերենի բազմիմաստությունը, ներառյալ այն, ինչի մասին խոսում եմ՝ «Ծառերը»)՝ վեր են խոյանում ու ՀԱՆԳՈՒՄ «Մեծամորին»։ «Մեծամորը» մեկառմիշտ փոխ է առել կեղծանունը՝ մեկառմիշտ դառնալով Ծմակուտ՝ փոխելով աշխարհագրական դիրքը բացառիկության դիրքի հետ։ Ֆոլքներյան Յոքնապատոֆայի համեմատ Ծմակուտն ունի թե տարբերություններ, և թե՛, ըստ իս, առավելություններ, Ծմակուտի գոյությունն ասես առավել իրական է, չնայած նրա ոչ պակաս մտացածին ու ընդհանրական լինելուն։ Խորհրդանիշի ընդարձակումը չի ենթադրում կառուցվածքի մերկացում, ընդհանրացման աճին համընթաց, կյանքը Մաթևոսյանի արձակում դառնում է ոչ թե ավելի պայմանական, այլ ավելի թրթռուն՝ բնագրի դիմաց հոգով ու սիրով հատուցող վարպետի հնարք։ Բարձրագույն պայմանականությունը, արդարև, այդպիսին է՝ ահա՛ արվեստը։ … Տասնհինգ տարի առաջ, հերթական անգամ խույս տալով հաճոյախոսությունից, ինչպես բռնցքամարտիկը հարվածից, նա ասաց․ «Կաց, ես դեռ արժեցող մի բան կգրեմ, այ կտեսնես … Ես ուզում եմ սեղան վրձնել,- նա հայացքով ընդգրկեց այն, ինչի շուրջ մենք նստած էինք (նա ասաց ոչ թե «գրել», այլ՝ «վրձնել», ինչպես կասեր գեղանկարիչը, դա ասաց հենց բանագետը, որ ոչինչ չէր պատրաստվում փոխ առնել գեղանկարչությունից…)։ - Ես կուզեի վրձնել այս հացը, այս սոխը, այս կոնյակը … կոնյակը կարծես հաջողել եմ վրձնել,- ասաց նա՝ համեստություն ձևացնող հպարտությամբ։ - Հացը չեմ հաջողել, չի հաջողվի։ Ես դեռ կվրձնեմ… »: Ես նրան ինչ-որ բան եմ ասում, հավանաբար այն մասին, որ գրական իրականությունը և կյանքի իրականությունը տարբեր իրողություններ են և դեռ հայտնի չէ՝ որն է ավելի իրական, իսկ նա իբր համաձայնում է և, այնուամենայնիվ, չի հավատում, որովհետև եթե դու չգիտես ինչ է հացը, հացն ինչպե՞ս կվրձնես։ Իսկ եթե չգիտես սոխն ինչ է, ապա, առավել ևս, սոխ չես վրձնի… Խոսքն այն ժամանակ, հավանորեն, «խումհարի» մասին էր, որը մենք, սեղանի շուրջ նստած, լուսաբանում էինք։ Նա ուզում է հաց վրձնել՝ խոսքով, գրողական տեխնոլոգիայի այս խոստովանությունը, այլ իմաստներից զատ, դրված է «Հաց և բառ» գրքի վերնագրում։ Տասնհինգ տարի առաջ, բռնցքամարտիկի պատասխան հարձակում կատարելով, նա ինձ ասում էր․ «Լսիր, դու դա ինչպե՞ս հասկացար»։ Նա նկատի ուներ իր մասին իմ հոդվածը։ «Չէ՞ որ դու չպետք է հասկանայիր դա։ Դու, ախր, չգիտես ձին ինչ է՝ ո՞նց հասկացար՝ ով է Ալխոն»։ Եվ այժմ գովեստից նեղանալու իմ հերթն էր։ Ես կարող էի նրա հպարտությունը նույնքան նվաստացնելով հայտարարել․ «Կա՛ց, ես դեռ չեմ հասկացել… Ես դեռ կհասկանամ, այ կտեսնես… »: Այսպես էլ ապրեցինք այս տասնհինգ տարիները … Թարգմանությունը՝ Անահիտ Խաչատրյանի «ՀԱՅԵՐ» մեդիահարթակ