Ինչու և ինչպես Ուկրաինան հայտնվեց աշխարհաքաղաքական փոսում. Միհրան Հակոբյան

Ուկրաինա նախագիծը կայսրությունների ստեղծածն է և այդ նույն կայսրությունների զոհը: Հիբրիդային պատերազմներ ձևակերպումը, որն այսօր շատերն օգտագործում են, բացարձակապես 21-րդ դարի երևույթ չէ: Այս մասին ֆեյսբուքյան իր էջում գրել է պատմական գիտությունների թեկնածու Միհրան Հակոբյանը։

«Մարդը միշտ էլ պատերազմել է ձեռքի տակ եղած միջոցներով. ե՞րբ չեն մեկը մյուսի թիկունքում քայքայիչ գործողություններ վարել, ե՞րբ չեն մեկը մյուսի թիկունքում ապատեղեկատվություն տարածել, ի վերջո՝ ե՞րբ չեն մեկը մյուսի տարածքում երկպառակություններ հրահրել: Դեռ մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում են եգիպտացիներն ու խեթերը հիբրիդային պատերազմներ վարել: Ուղղակի հիմա մարդու ձեռքի տակ եղած միջոցները, նույն ինքը՝ տեխնոլոգիաներն են շատացել: 

19-րդ դարի սկզբներին՝ դասական եվրոպական կայսրությունների մրցակցության ամենածաղկուն փուլում, Ռոմանովների Ռուսական կայսրությունը «հիբրիդային» հարված հասցրեց Եվրոպայում իր հիմնական մրացկիցներից մեկին՝ Հաբսբուրգների Ավտստրիական կայսրությանը: Կաթոլիկական Բոհեմիայի և Մորավիայի տարածքներում, որոնք վաղուց ուծացվել և ինտեգրվել էին գերմանական աշխարհում, ցարական հատուկ ծառայությունների գործունեության արդյունքում արթնացավ չեխերի և սլովակների ինքնությունը:

Նույնիսկ մեջտեղ բերվեց հին սլավոներենը՝ որպես զարթոնք ապրող չեխերի ու սլովակների ազգային նոր լեզու: Ավստրիացիների պատասխանը երկար սպասել չտվեց: Եվ, այդ պատասխանն Ուկրաինա նախագծի տեսքով էր. ավստրիական հատուկ ծառայությունները ներկայիս Ուկրաինայի արևմտյան շրջաններում սկսեցին ձևավորել ուկրաինական ինքնությունը՝ սկսած լեզվից ու գրերից, վերջացրած պատմության մեկնաբանության ուկրաինական տարբերակներով:

Հայոց պատմության դասագրքից պետք է որ հիշեք՝ Ցարական Ռուսաստանը փակում էր հայկական դպրոցները: Այս ձևակերպումն է ամրագրված հայերի հավաքական գիտակցության մեջ: Մինչդեռ, Ցարական Ռուսաստանը 19-րդ դարի վերջին ոչ թե հայկական դպրոցներն էր փակում, այլ ծխական դպրոց հասկացությունն էր վերացնում, այլ կերպ ասած՝ պետականացնում էր դարերով եկեղեցուն պատկանած զանգվածային կրթության գործառույթը: Եվ, սա ոչ թե հայերի ու հայ եկեղեցու դեմ էր ուղղված, այլ ժամանակակից Ուկրաինայի արևմտյան շրջաններում դեռևս Ռեչ Պոսպոլիտայի ժամանակներից տարածված կաթոլիկական եկեղեցու և Արևելյան Գալիցիայի ուղղափառ ունիաթական եկեղեցու, պայմանական ասած՝ ուկրաինական եկեղեցու դեմ: Խնդիրն այն է, որ հենց այդ եկեղեցիներին կից ծխական դպրոցներում էր զարգացվում ուկրաինական ինքնությունը: Հենց այս դպրոցներում էր քարոզվում, որ ուկրաինացիները ռուսներից տարբերվող ազգ են՝ իրենց լեզվով, գրերով, պատմությամբ և իհարկե՝ ճակատագրով:

Երբ Պետերբուրգում հասկացան, թե ինչ է կատարվում, որոշեցին ամբողջ կայսրության տարածքում փակել ծխական դպրոցները և զանգվածային կրթության գործառույթը պետականացնել: Ուշագրավ է, որ կայսրության տարածքում ծխական դպրոցները փակում էր ազգությամբ հայ, ամբողջ կյանքում սկզբունքորեն Հայր Մերը միայն հայոց լեզվով արտասանող Ռուսական կայսրության Կրթության (ժողովրդական լուսավորության) նախարար Իվան Դավիթի Դելյանովը: Այդ քաղաքականության ծիրում չէր կարող տեղավորվել, որ օրինակ՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցին կամ ֆինական եկեղեցին կարող է ծխական դպրոցներ ունել, իսկ կաթոլիկական եկեղեցին՝ ոչ: Կայսրությունը նախ և առաջ նրանով է կայսրություն, որ կայսերական ընդհանուր ստանդարտ է ունենում, պետք եղած տեղը՝ նաև պարտադրում:
Այսպես դրվեցին ուկրաինական ազգայնականության սաղմերը, որոնք քաղաքական տեսքի եկան արդեն 1917-ի ռուսական հեղափոխությունից հետո, երբ Ուկրաինայի տարածք ներխուժած գերմանական բանակի սվինների ծայրի վրա պատմության մեջ առաջին անգամ հռչակվեց Ուկրաինա պետությունը, որը պետք է լիներ Կայզերական Գերմանիայի, մի փոքր էլ Ավստրո-Հունգարական կայսրության հանքահումքային կցորդը: Եվ, երբ կարճ ժամանակ անց Առաջին աշխարհամարտն ավարտվեց ու փլուզված էին ոչ միյան ռուսական, այլև գերմանական ու ավստրիական կայսրությունները, պարզվեց, որ աշխարհի քաղաքական քարտեզի վրա առաջացել են միավորներ, որոնք նախկին կայսրությունների «հիբրիդային խաղերի» ուղիղ հետևանքն էին: Դրանց շարքում էր թե Չեխոսլովակիան, և թե Ուկրաինան:

Հետաքրքիր է, որ քաղաքացիական պատերազմում հաղթած բոլշևիկներն Ուկրաինա նախագծի սեփական պատկերացումն ունեին: Համարյա թե նույնական էին ինտերնացիոնալիստ, ապա նաև իմպերիալիստ բոլշևիկների պատկերացումները: 1920-ականներին բոլշևիկներն Ուկրաինայում ակտիվորեն խրախուսում, տեղ-տեղ նաև պարտադրում էին ուկրաինական ինքնությունը՝ գրերի, լեզվի ու մշակույթի տեսքով: Ինչ վերաբերվում է պատմությանը, ապա ուկրինականության բոլշևիկյան քարոզչության համատեքստում է առաջացել «Ցարական Ռուսաստանը ժողովուրդների բանտ էր» հասկացությունը, որն արդեն ԽՍՀՄ պատմության դիսիդենտական շարժումների շրջանում պետք է «թարս մախաթի օրենքով» պտտվեր ընդդեմ բոլշևիկների ու նրանց ստեղծած ԽՍՀՄ-ի:

Ուկրաինա նախագծի բոլշևիկյան պատկերացումների շարքից էր նաև այն, որ ԽՍՀՄ գոյության ամբողջ ժամանակահատվածում Ուկրաինայում կենտրոնացվեց խորհրդային գիտատար տեխնոլոգիական արդյունաբերության և ռազմարդյունաբերական համալիրի առյուծի բաժինը, Ուկրաինայում ապահովվեց ամենաբարձր կենսամակարդակը, Ուկրաինայի կոմկուսն էր ամենառեակցիոնն ու օրթոդոքսը, և ընդհանրապես՝ Ստալինից հետո Կրեմլում իշխանության համար պայքարն ընթանում էր հենց ուկրաինական երկու հիմնական՝ Դոնեցկի և Դնեպրոպետրովսկի նոմենկլատուրային կլանների միջև:

Քչերը գիտեն, որ Ուկրաինան ՄԱԿ անդամ է 1945թ.-ից: Ի դեպ, Ստալինը ձգտում էր ՄԱԿ անդամ դարձնել խորհրդային 15 հանրապետություններին: Հենց այդ տրամաբանությամբ է Երևանում ստեղծվել Բաղրամյան պողոտան. այստեղ պետք է դեսպանատներ լինեին: Պատահական չէ, որ 1990-ականների սկզբներին Երևանում հենց Բաղարամյան պողոտայում էին հաստատվում առաջին դեսպանատները, որովհետև ամենահարմար վայրն էր, հենց այդ նպատակի համար էր ստեղծված: Ինչևէ, Ստալինը չկարողացավ 1945-ին բոլորին դարձնել ՄԱԿ անդամ, բայց Ուկրաինային և Բելոռուսին կարողացավ՝ որպես Երկրորդ աշխարհամարտում առանձնակի տուժած սովետական հանրապետություններ:

ԽՍՀՄ լուծարումը Ուկրաինան դիմավորեց բոլորից ամենահարմար վիճակում. 1992-ի դրությամբ Ուկրաինան Եվրոպայի տարածքով ամեմամեծ երկիրն էր (եթե չենք հաշվում Գրենլադիայով Դանիան), ուներ կրթվածության շատ բարձր մակարդակով 52 միլիոն բնակչություն: Ուկրաինայում էր մնացել խորհրդային գիտատար արդյունաբերության մեծ մասը: Կզարմանաք, բայց սովորական սպառազինություննով Ուկրաինան Եվրոպայում առաջին, աշխարհում՝ երկրորդ բանակն ուներ (միայն Կիևի ռազմական շրջանն ավելի շատ սպառազինություն ուներ, քան ամբողջ Եվրոպական ՆԱՏՕ-ն միասին վերցրած), Ուկրաինան տիրապետում էր ԽՍՀՄ միջուկային սպառազինության մոտ 50 տոկոսին: 1992-ի Ուկրաինայի և Ռուսաստանի համեմատական հարաբերակցությունն այնպիսին էր, ինչպիսին Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերակցությունն էր՝ ժողովրդագրական և տնտեսական առումով, իսկ սովորական սպառազինություններով Ուկրաինան գերակշռում էր, քանզի Կիևի, Օդեսայի և Անդրկարպատյան ռազմական շրջաններում էին մնացել խորհրդային բանակի ահռելի սպառազինությունն ու ռազմամթերքի ստրատեգիական պաշարները:

1992-ին Ուկրաինական ԽՍՀ-ի հիմքի վրա հռչակված Ուկրաինան այն էր, ինչ դարերի ընթացքում ստեղծել էին ցարերը, հետո բոլշևիկները. Ուկրաինայի հարավը Ղրիմի խանության հետ մեկտեղ 18-րդ դարում նվաճել էր Եկատերինա կայսրուհին, արևելյան տարածքները 1920-ականներին Ուկրաինային էր միացրել Լենինը, Ղրիմը՝ 1956-ին Խրուշչյովն էր միացրել Ուկրաինային, իսկ ահա Արևելյան Գալիցիան ուղիղ անեքսիայով Ուկրաինարին էր միացրել Ստալինը՝ Լեհաստանին փոխհատուցելով պարտված Գերմանիայի Արևելյան Սիլեզիայի տարածքներով: Անգամ Յալթայի բանակցությունների ժամանակ Ռուզվելտը Ստալինին հարցրել էր՝ ինչու՞ ես հավակնում Լվովին, չէ որ պատմության մեջ երբեք Լվովը Ռուսաստանի կազմում չի եղել: Ստալինը պատասխանել էր, որ եթե եղել է-չի եղել սկզբունքով մոտենան հարցերին, ապա կարելի է նաև Վարշավային ու Հելսինկիին հավակնել, բայց այդ սկզբունքը չի դրված հավակնությունների հիմքում:

Ահա այսպիսին էր եվրոպական դասական կայսրությունների «հիբրիդային խաղերի» արդյունքում առաջացած և 1992-ին սուվերենություն ձեռք բերած Ուկրաինան, որը պետք է իր տեղն ու դերը գտներ հետսառըպատերազմյան աշխարհակարգում»,- գրել է նա: